#OtwartyModelNM SKRÓTY
Model organizacyjny programu „Najpierw mieszkanie” został stworzony na podstawie doświadczeń Partnerstwa „Najpierw mieszkanie – innowacyjne metody trwałego rozwiązania problemu bezdomności chronicznej”. Bezpośrednim realizatorem programu (dalej Program NM FFW) była Fundacja Fundusz Współpracy (FFW). Partnerzy to Miasto Stołeczne Warszawa, reprezentowane przez Biuro Polityki Lokalowej (BPL), odpowiadające m.in. za udostępnienie mieszkań we współpracy z dzielnicami (Żoliborz, Ochota, Bielany, Śródmieście, Wola) i wypracowanie procedury trwałości najmu lokalu dla uczestników po zakończeniu projektu, fińska Fundacja Y- Saatio jako partner zagraniczny oraz Fundacja Najpierw Mieszkanie Polska (FNMP) odpowiadająca za przygotowanie modelu podsumowującego doświadczenia Partnerstwa.
Przedstawiając model organizacyjny, kierowaliśmy się „strategią kompasu” przybliżoną w Rozdziale I rekomendowaną przez partnera zagranicznego Fundację Y-Saatio. Doświadczenia Programu NM FFW opisujemy jako przykłady wdrożenia w konkretnym miejscu i czasie – zrealizowane przez konkretnych ludzi i instytucje. Skupiliśmy się na praktycznych obserwacjach, często przywołując przykłady działań. Nie czynimy z nich automatycznie jedynego właściwego modelu postępowania, tylko zbiór rozwiązań do wykorzystania, przetestowanych w działaniu i o sprawdzonej efektywności.
Informacje do modelu organizacyjnego były gromadzone w procesie monitoringu wdrożenia, za który odpowiadała FNMP (Rozdział IV. Konsultacja wierności). Monitoring przebiegał z poszanowaniem zasady niezależności podmiotu monitorującego od realizatora programu, wykorzystania kilku metod badawczych i źródeł informacji, w tym badania uczestników, którego wyniki są przedmiotem odrębnego raportu (Wygnańska, 2023), oraz konsultacji roboczych wersji modelu przez przedstawicieli lidera i partnerów.
Model programu opisany jest według struktury opracowanej w „Modelu wstępnym „Najpierw mieszkanie”” (Wygnańska, 2021) – uczestnicy, wsparcie, mieszkania, uzupełnionej o opis finansowania Programu NM FFW przygotowany przez realizatora (FFW) oraz działań na rzecz budowania kompetencji.
Uczestnictwo w Programie NM FFW proponowano osobom z doświadczeniem długotrwałej bezdomności (powyżej 3 lat), posiadającym towarzyszące, niekoniecznie zdiagnozowane, zaburzenia psychiczne lub współwystępujące zaburzenia psychiczne (tzw. podwójną diagnozę).
Powyższe cechy określane jako profil potrzeb NM. Osoby o takim profilu potrzeb to potencjalni uczestnicy NM, którzy dzięki programom NM mogą zakończyć bezdomność.
W Programie NM FFW dodatkowym kryterium było przebywanie na terenie Warszawy, lokowanie tutaj interesów życiowych i brak tytułu prawnego do nieruchomości mieszkalnej. Kryterium zostało wprowadzone ze względu na potrzebę urzeczywistnienia wartości programu, jaką jest zapewnienie trwałego prawa do mieszkania. Osoby, których sytuacja nie spełniałaby tego kryterium, nie mogłoby się starać o pomoc mieszkaniową m.st. Warszawy. Partnerstwo wzięło pod uwagę okresowość swojego istnienia i konieczność uniezależnienia prawa do mieszkania dla uczestników od niepewnej kontynuacji finansowania programu.
W programie funkcjonowały trzy grupy uczestników zwane G20, GN20 i G130 (Tabela niżej). Częścią wspólną był profil potrzeb NM, a różnicę stanowiła aktualna sytuacja mieszkaniowa i zakres wsparcia. W grupach G20 i G130 znalazły się osoby mieszkające w przestrzeni publicznej i miejscach niemieszkalnych, ewentualnie w placówkach, które uzyskiwały dostęp do mieszkania w ramach programu, natomiast w grupie GN20 znalazły się osoby od niedawna mieszkające w lokalach miejskich przyznanych na zasadach ogólnych. Zakres wsparcia zespołu specjalistów był taki sam dla grup G20 i GN20, inny dla G130 (wsparcie „punktowe” G130 do trzech wizyt/usług).
Koncepcja dwóch grup uczestników G20 i GN20 została wprowadzona do programu po konsultacji z partnerem samorządowym oraz partnerem zagranicznym Fundacją Y-Saatio. Argumenty lokalne stojące za tym pomysłem to ocena dostępności mieszkań z zasobów warszawskich dzielnic dla tak innowacyjnego programu oraz planowana wielkość zespołu specjalistów. Zgodnie z poradnikiem amerykańskim (Tsemberis, 2010) zespół zapewniający intensywne wsparcie, a taki był planowany w programie, składający się z około 8 pracowników, może pracować z grupą od 70 do 90 uczestników. Liczba 20 mieszkań do pozyskania przez partnerstwo wydawała się maksymalna, było zatem oczywiste, że zespół będzie mógł objąć wsparciem więcej osób.
Argumentem wynikającym z doświadczeń partnera fińskiego było otwarte rozumienie „Najpierw mieszkanie”, wynikające z kilkunastu lat doświadczeń krajowych programów kończenia bezdomności. W Finlandii programy NM funkcjonują m.in. w formie mobilnych zespołów świadczących wsparcie według wartości NM osobom znajdującym się w różnych rodzajach mieszkań, np. we wspólnych budynkach, w lokalach z nakazem eksmisji, w lokalach z zasobów miast, czy też w lokalach programów „Housing First” realizowanych wg modelu organizacyjnego Pathways to Housing.
Wsparcie „punktowe” (G130) nie było zgodne z metodą NM, ponieważ nie było kompleksowe ani wielospecjalistyczne. Miało być świadczone pod warunkiem, że zespół widział możliwości czasowe po udzieleniu wsparcia uczestnikom z grup G20 i GN20. Realizator programu znalazł dużo takich możliwości na początku realizacji programu i wykorzystał je do zaspokojenia potrzeb, które pojawiły się w związku z pandemią COVID-19 w 2020 roku. Wsparcie było świadczone we współpracy z podmiotem „Serce Miasta” powołanym przez realizatora programu.
Szczegółowe operacyjne definicje kryteriów doboru grup projektowych zostały wypracowane na początku realizacji projektu (FNMP 2021) i sprawdziły się w trakcie jego realizacji.
Doświadczenie bezdomności we wszystkich działaniach projektowych, m.in. w definicji potencjalnego uczestnika NM, uczestnika Programu NM FFW i profilu potrzeb NM, było definiowane w oparciu o Europejską Typologię Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS (Browarczyk i inni, 2014), zgodnie z wytycznymi w zakresie monitorowania postępu rzeczowego realizacji programów operacyjnych na lata 2014-2020 (Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, 2019).
Proces kierowania do Programu NM FFW odbywał się we współpracy z warszawskimi instytucjami wspierającymi osoby doświadczające bezdomności i kryzysów psychicznych. Realizator programu nie prowadził w tym czasie bezpośrednich działań na rzecz potencjalnych uczestników, dlatego prowadząc kwalifikację, nie mógł sięgnąć do grona swoich klientów i spośród nich wybrać osoby, którym zaproponuje zaangażowanie do programu. Ponadto do zespołu specjalistów NM celowo rekrutowani byli terapeuci i specjaliści, którzy wcześniej raczej nie pracowali w środowisku osób doświadczających bezdomności, nie mieli zatem ustalonych kontaktów ani relacji z potencjalnymi uczestnikami.
Kwalifikacja była prowadzona we współpracy z lokalnymi instytucjami mającymi wśród swoich klientów potencjalnych uczestników, czyli z prowadzącymi programy streetworkingu, ogrzewalnie, noclegownie, centra zdrowia psychicznego, ośrodki pomocy społecznej, z wydziałami zasobów lokalowych dla warszawskich dzielnic.
Z punktu widzenia testowego charakteru programu stanowiło to wartość dodaną, ponieważ ograniczało efekt dobierania uczestników pod kątem rokowań sukcesu, tzw. „cherry picking”. Ograniczało też możliwość przymuszania potencjalnych uczestników np. podopiecznych organizacji prowadzącej różne programy, do działań, których celem byłoby „zasłużenie na taką szczególną pomoc jak NM”.
Kwalifikacja do programu była dwustopniowa: wstępna i ostateczna. Oba etapy odbywały się bez udziału potencjalnych uczestników i bez ujawniania ich danych osobowych realizatorowi programu.
Kwalifikacja wstępna była prowadzona w oparciu o zgłoszenia o potencjalnych uczestnikach przekazane przez lokalne instytucje na formularzu Fiszka NM (Załącznik 1). W modelu wstępnym zakładano możliwość dokonywania kwalifikacji wstępnej samodzielnie przez zespół programu, np. poprzez współudział lub samodzielne patrole streetworkerskie na dalszym etapie programu. Ostatecznie zespół pozostał przy kwalifikacji zewnętrznej z wykorzystaniem fiszki.
Kwalifikacją zostało objętych 90 osób w ramach grupy G20 oraz 55 osób w ramach grupy GN20 (Tabela niżej). Realizator programu rozpoczął proces kwalifikacji do grupy GN20 rok później niż do grupy G20.
Efektywność kwalifikacji, czyli odsetek osób spełniających kryteria dla potencjalnych uczestników wśród osób skierowanych do programu przez instytucje zewnętrzne w grupie G20 wyniósł 37%, w GN20 36%.
Sytuacja potencjalnych uczestników objętych kwalifikacją do grupy G20 opisana została szczegółowo w Diagnozie wstępnej (Wygnańska, 2020).
Warszawski Program NM FFW był kierowany do osób posiadających dużo doświadczeń w korzystaniu z różnego rodzaju wsparcia z tytułu bezdomności – pomocy społecznej, medycznego, wolontariackiego motywowanego wartościami religijnymi i obywatelskimi. Doświadczyli wielu kontaktów z pracownikami policji, straży miejskiej, służby więziennej. Byli w placówkach, wielokrotnie decydując się na ich opuszczenie i życie w trudnych warunkach przestrzeni publicznej i miejsc niemieszkalnych. Ich trwająca bezdomność to dowód na nieadekwatność pomocy tych instytucji. Zaangażowanie do udziału w Programie NM FFW udało się wbrew tym doświadczeniom. Członkowie zespołu wzbudzili w potencjalnych uczestnikach przeświadczenie, że tym razem będzie inaczej.
W Programie NM FFW podczas angażowania do grupy G20 zespół specjalistów nie dysponował mieszkaniami, czyli jednym z dwóch podstawowych filarów NM. Według skali wierności (Tsemberis, Czech, 2019) udostępnienie uczestnikowi mieszkania powinno nastąpić najpóźniej w ciągu 6 tygodni od momentu, w którym zgłosi taką potrzebę. W programie NM FFW średni czas jaki minął od przyjęcia stosownych zarządzeń przez Miasto do udostępnienia kluczy uczestnikowi wyniósł 13 miesięcy (czytaj Rozdział III.3 Mieszkania). Sprawiło to, że proces angażowania nie przebiegał zgodnie z założeniami metody. Członkowie zespołu specjalistów zadając kluczowe dla NM pytanie „W czym/jak możemy Panu/Pani pomóc?”, musieli mierzyć się z faktem, że w kluczowej dla uczestnika i programu sprawie nie będą mogli pomóc od razu.
Zespół specjalistów angażował zatem osobę do pracy nad wyzwaniami, trudnościami, cierpieniem identyfikowanym przez nią w jej sytuacji życiowej, np. brakiem poczucia bezpieczeństwa, brakiem jedzenia, nieświadomością sytuacji urzędowej. Niezależnie od braku dostępności mieszkań dla zespołu ważne było, aby zaspokojenie żadnej potrzeby nie było wyprzedzane zbyt szybką propozycją. Zespół uważał, że mieszkanie nie może być przynętą, na którą łapie się ludzi [omówienia ZS]. Było to zgodne z zasadą nienarzucania celów właściwą dla wartości „decydowanie”.
Mieszkania były zapewniane przez samorząd lokalny w trybie procedury ustalonej na początku projektu (czytaj Rozdział III. 3. Mieszkania). Mieszkania udostępniane przez Dzielnice miały być mieszkaniami do remontu, za którego przeprowadzenie i finansowanie odpowiadał realizator Programu FFW. Niestety ze względu na ograniczenia dotyczące cross financingu we wniosku o dofinansowanie realizator mógł z tego źródła wykorzystać tylko część środków finansowych. Gros środków musiało być zmobilizowanych w ramach zbiórek publicznych, których prowadzenie przypadło w czasie pandemii COVID-19.
W efekcie zespół specjalistów angażując uczestników, mógł dysponować mieszkaniami w sposób zgody z metodą dopiero w drugiej połowie 2021 r., czyli ponad rok od zaangażowania. Najdłużej oczekująca osoba czekała 21 miesięcy. Średni czas, jaki minął od decyzji o zaangażowaniu do przekazania kluczy w grupie G20, to 7 miesięcy [monitoring wdrożenia]. Mimo zewnętrznych trudności w przypadku czwórki uczestników mieszkanie było dostępne bardzo szybko, w ciągu nie więcej niż sześciu tygodni od decyzji (czyli w pełni wiernie wg skali wierności). W czasie gdy mieszkań nie było, tylko trzy osoby zakończyły uczestnictwo, definitywnie zrywając kontakt z zespołem.
Brak mieszkań w początkowej fazie realizacji programu stawiał członków zespołu w groteskowej sytuacji. Zostali zrekrutowani do pracy w programie „Najpierw mieszkanie”, w którym, jak się szybko okazało, mieszkania nie były dostępne, co więcej, terminu ich dostępności nie można było przewidzieć. Ich zadaniem było angażowanie do udziału osób, które miały prawo spodziewać się, że uzyskają dostęp do mieszkania, oraz pomóc im nauczyć się funkcjonowania w mieszkaniu podczas pobytu w nim. W imieniu realizatora programu w kontaktach z uczestnikami musieli wziąć na siebie odpowiedzialność za niepełną ofertę wiedząc, że inaczej rozmawia się o tym, co jest realne, niż o tym, co jest wyobrażeniem.
Ze względu na kluczowy dla metody ciężar tego problemu zespół skonsultował sposób postępowania z ekspertami Fundacji Y-Saatio. Wspólnie wypracowaną strategią było szczere informowanie uczestników o sytuacji, „nie czarowanie terminami przekazania mieszkań” [omówienia ZS].
„Aby zbudować zaufanie, nie można obiecywać gruszek na wierzbie. Zdecydowanie łatwiej byłoby, gdybym jako pracowniczka programu wiedziała, że mieszkanie jest lub będzie w określonym terminie. Ale sytuacja była taka, jaka była, trzeba było się dostosować i moją zasadą było być jak najbardziej szczerą” [omówienia ZS].
Początkowa niezgodność oferty z zasadami programu pokazała, ile można zrobić, nie mając do dyspozycji mieszkania najpierw. W takiej sytuacji jest przytłaczająca większość pracowników wspierających i osób w kryzysie bezdomności w Polsce. To argument na rzecz otwartości modelu "Najpierw mieszkanie" i strategii kompasu w działaniach na rzecz zakończenia bezdomności.
Zaprocentowało to zbudowaniem zaufania uczestników do deklaracji składanych przez zespół. Brak mieszkań sprawił, że zespół skupił się na pozostałych wartościach NM, co zaowocowało mocnymi relacjami, które w chwili przeprowadzenia się do mieszkania okazały się kluczowe.
Proces angażowania potencjalnych uczestników, którzy w chwili kwalifikacji gospodarowali w lokalach miejskich przyznanych wcześniej na zasadach ogólnych (GN20), przebiegał mniej efektywnie. Patrząc na same liczby, to spośród 20 osób, wobec których zespół podjął próbę zaangażowania, pozytywnie odpowiedziała połowa (11), ale cztery osoby bardzo szybko zerwały kontakt:
„Na początku kontakt był, potem się raptownie zerwał. Próbowaliśmy się umówić z pracowniczką socjalną z OPS, żeby poznać dokładniej sytuację – bezskutecznie. Po jakimś czasie zadzwoniłem do Pana, odebrał i po chwili się rozłączył. Napisałem SMS, żeby dał znać, jak będzie potrzebował wsparcia. Przypomniałem zasady programu, podkreślając, że uczestnictwo jest dobrowolne, ale powinniśmy utrzymywać kontakt, jeśli chce korzystać z naszego wsparcia. Zero odzewu” [omówienia ZS].
Przyczyny niskiego zaangażowania w grupie GN20 według zespołu specjalistów [Fokus ZS]:
Z kolei osoby, które podtrzymały zaangażowanie (7 osób), w pełni korzystały ze wsparcia psychologicznego, emocjonalnego oraz od czasu do czasu rzeczowego. Utrzymywały regularny i częsty kontakt z zespołem, na bieżąco sygnalizując swoje cele, trudności i osiągnięcia.
Dla porównania można przywołać doświadczenie Programu „Ambiwalencja” prowadzonego na rzecz analogicznej grupy docelowej przez Fundację Najpierw Mieszkanie Polska. Zespół pracował w formule indywidualnej asystentury (IZP), angażowane były osoby posiadające wcześniej zbudowaną relację z pracowniczkami, znanymi uczestnikom np. z czasu pobytu w schronisku lub na ulicy. Uczestnictwo zaproponowano siedmiu osobom, po roku pełne aktywne zaangażowanie podtrzymało 6 osób czyli prawie wszystkie (Szarfenberg A., 2022).
Angażowanie to proces, który ma miejsce nie tylko na początku, ale dzieje się podczas całego uczestnictwa, np. gdy zespół traci kontakt z uczestnikiem, co w skrajnych sytuacjach może prowadzić do zakończenia udziału, ponieważ podtrzymywanie kontaktu z zespołem jest warunkiem kardynalnym. Dlatego moment, w którym kontakt zaczyna się urywać, uczestnik przestaje przychodzić na spotkania, nie odbiera telefonu, nie odpowiada na SMS-y, to ważny moment w procesie wsparcia. Zadaniem zespołu jest autorefleksja oraz podejmowanie proaktywnych, choć nie natrętnych, działań przywracających kontakt.
Autorefleksja zespołu:
Działania na rzecz odnowienia kontaktu to telefonowanie, wysyłanie wiadomości tekstowych, wizyty w mieszkaniu, zostawianie karteczek w drzwiach, przekazywanie wiadomości poprzez zaufanych pracowników innych instytucji.
Dla zespołu specjalistów Programu NM FFW w procesie angażowania i podtrzymywania kontaktu bywało tak jak z „żurawiem i czaplą”:
„Ja dzwonię, on nie odbiera, on dzwoni i ja nie odbieram. Był w siedzibie u innej pracowniczki. Uaktywnił się w sprawach związanych z lokalem. Matka kontaktuje się z zespołem, deklaruje, że dopilnuje żeby przychodził na spotkania. Sinusoida. Przyszedł z koleżanką z wnioskami, ma duże wsparcie od niej i matki (są ogarnięte we wnioskach). Dzwoni, ale jak oddzwaniamy, to nie odbiera, więc wysyłamy SMS-y o dyżurach” [omówienia ZS].
Dbałość o podtrzymanie kontaktu ma swoje granice, wyznaczane przez wartość decydowania. Udział w programie jest przestrzenią do podejmowania samodzielnych decyzji, brania odpowiedzialności za nie i wykorzystywania ich skutków jako materiału do kolejnych decyzji.
Zdarzało się, że kontakt z uczestnikiem zamierał. Zespół komunikował wtedy stałą gotowość do kontaktu, podkreślał swoją dostępność. Dopiero po trzech miesiącach, w których żaden kontakt nie miał miejsca, zespół zawieszał próby skontaktowania się, a osoba przestawała być uznawana za uczestnika. Jeśli jednak po tym czasie inicjował kontakt, wsparcie było wznawiane, łącznie z ponowieniem oferty pobytu w mieszkaniu. Miało to miejsce w przypadku uczestnika nieaktywnego przez półtora roku, uczestniczki, która po opuszczeniu mieszkania programowego unikała kontaktu przez kilka miesięcy, oraz uczestnika, który musiał opuścić trzy mieszkania programowe z powodu łamania warunków pobytu.
Zgodnie z założeniami NM zakończenie udziału w programie następuje, gdy uczestnik utrzymuje się w mieszkaniu i podejmuje świadomą, pozytywną decyzję, że nie potrzebuje już wsparcia zespołu, poradzi sobie bez niego, np. korzystając ze wsparcia instytucji ogólnego dostępu, rodziny, znajomych.
Nie jest to równoznaczne z „usamodzielnieniem się” rozumianym jako samowystarczalność, czyli brak potrzeby i faktycznego korzystania z pomocy instytucji wspierających, np. pracy socjalnej, zasiłków, opieki psychologicznej, psychiatrycznej i innej. Wręcz przeciwnie, efektem końcowym udziału jest umiejętność znalezienia, skorzystania i podtrzymania korzystania z pomocy dostępnej w środowisku bez potrzeby uczestniczenia w specjalnym programie.
Konsekwencje długotrwałego kryzysu bezdomności zostają w człowieku na zawsze i powodują, że zawsze będzie potrzebował wsparcia (dlatego warto zapobiegać), choroby psychiczne nie znikają w ciągu dwóch lat.
Zadaniem realizatora programu jest zadbać o trwałość wsparcia dla uczestników. W polskich realiach zależy to od decyzji władz publicznych o wprowadzeniu do głównego nurtu usług publicznych usługi „Najpierw mieszkanie”. Jak dotąd koniec uczestnictwa wyznaczały ślepe na zasady NM ograniczenia dotyczące finansowania projektów innowacyjnych, dofinansowań i przetargów dla organizacji pozarządowych.
Partnerstwo NM FFW miało tego świadomość na etapie przygotowywania wniosku o dofinansowanie: program był formalnie ograniczony trzyletnim okresem Partnerstwa wynikającym z zasad konkursu o dofinansowanie. Zarówno okres wsparcia, jak i sposób pozyskania mieszkań zostały zaplanowane tak, aby zapewnić zgodność z metodą w maksymalny sposób. Priorytetem było zapewnienie trwałości prawa do mieszkania uczestników programu, zapewnienie kontynuacji programu było drugorzędne.
Zadaniem partnera samorządowego było wypracowanie procedury pozyskania mieszkań oraz trwałości tytułu prawnego do lokalu dla uczestników, którzy z sukcesem zakończą udział – zgodnie z wartością NM „prawo do mieszkania”. Wpłynęło to na wybór zasobu mieszkaniowego: mieszkania pochodziły z zasobów dzielnic i były to te same mieszkania, o które na mocy lokalnego prawa może starać się każda osoba posiadająca trudną sytuację mieszkaniową oraz niskie dochody. Wykorzystanie tego zasobu wymagało wypracowania nowych sposobów postępowania przez m.st. Warszawę, m.in. możliwości uzyskania skierowania do najmu tego samego lokalu, w którym uczestnicy gospodarowali w programie na podstawie umowy pobytu.
Rozpoczęcie programu zaplanowano pół roku po rozpoczęciu działania Partnerstwa, czyli w lutym 2020 r. Angażowanie uczestników zaplanowano zgodnie z przewidywanymi terminami udostępniania mieszkań przez partnera samorządowego (pięć co kwartał – od 1 lutego 2022 r.): po pięć osób z grup G20 i GN20 miało rozpocząć uczestnictwo na początku programu, kolejnych 10 osób po trzech, sześciu i dziewięciu miesiącach. Uczestnictwo miało się zakończyć po 30, 27, 24 i 21 miesiącach dla kolejnych grup uczestników.
Założenia tego nie udało się zrealizować (okres uczestnictwa przedstawiono w Tabeli 11). W ocenie realizatora programu powodem była m.in. niespodziewana pandemia COVID-19 na początku 2020 r. W ramach zadośćuczynienia termin zakończenia wsparcia dla uczestników wynikający z okresu realizacji projektu był kilkakrotnie przedłużany w konsekwencji starań realizatora o zapewnienie jak najdłuższego okresu wsparcia (pierwotne zakończenie – lipiec 2022, ostatecznie maj 2023).
Niepewność dotycząca przedłużenia projektu była wyzwaniem dla zespołu specjalistów w kwestii informowania uczestników o trwaniu wsparcia. Zespół stosował tę samą zasadę co na etapie angażowania w sprawie dostępności mieszkań: informował o staraniach realizatora o przedłużenie okresu finansowania i co za tym idzie, okresu wsparcia, konkretne daty podawał, gdy były one pewne, np. członkom zespołu zostały formalnie przedłużone umowy o pracę, budżet projektu był formalnie zatwierdzony przez instytucję finansującą. Nowe daty były wprowadzane do umów uczestnictwa, co dla uczestników było namacalnym potwierdzeniem kontynuacji wsparcia.
Dla osób, które angażują się w program NM, uczestnictwo wiąże się z intensywnymi, regularnymi kontaktami z grupą ludzi celowo dążącymi do zbudowania relacji. Relacja ta nie ma charakteru rodzinnego ani miłosnego, nie może być wieczna. Jej zakończenie w kształcie w jakim jest dostępna w programie musi nastąpić. Może to wywołać poczucie opuszczenia i straty po stronie uczestnika. Zespół wspierający jest „poduszką”, która amortyzuje trudności, i sama świadomość tego, że jest, nawet jeśli nie ma bieżących kontaktów, jest ważna dla uczestników. Jej brak zawsze będzie odczuwalny.
Strata jest normalnym zdarzeniem w życiu człowieka, a jej dobre przeżycie może mieć wartość modelującą i przygotowywać do innych strat, których uczestnicy będą prawdopodobnie doświadczać w przyszłości. W miarę zbliżania się do zakończenia projektu, zespół świadomie przygotowywał uczestników do straty, np. rozrzedzał spotkania. Zespół uczulał na potrzebę złożenia wniosku o pomoc mieszkaniową przyznawaną na zasadach ogólnych, rozmawiał o budżetach domowych, podkreślając potrzebę zaplanowania płatności wyższego czynszu i opłacania go u zarządcy nieruchomości (ZGN), a nie realizatora programu. Stopniowo wycofywano wsparcie po to, żeby uczestnicy czuli, że dają radę bez zespołu.
Według zasad NM zakończenie udziału powinno następować w wyniku świadomej decyzji uczestnika. Można wskazać kryteria, na podstawie których można rozważać, czy zakończenie udziału jest możliwe:
Zakończenie jest możliwe:
Sytuacja sprzyjająca zakończeniu, ale niejednoznaczna:
Potrzebna jest kontynuacja:
Przy realizacji pilotażowych programów NM w Polsce pewną trudność w rozstrzygnięciu, czy zakończenie wsparcia jest możliwe, sprawia okresowa forma ich finansowania. Realizatorzy programów chcący je kontynuować potrzebują argumentów, aby pozyskać finansowanie następcze, np. od samorządów lokalnych. Z jednej strony zgodnie z metodą wsparcie powinno być kontynuowane tak długo, jak długo uczestnik sygnalizuje taką potrzebę. Z drugiej – nie ma potrzeby kontynuować wsparcia konkretnego programu, jeśli uczestnik sygnalizuje gotowość do samodzielnego funkcjonowania w mieszkaniu i społeczności w oparciu o usługi dostępne w środowisku lub inne programy wspierające, np. o mniejszej intensywności.
Ważne, by decyzje i cele aktualnych uczestników były na pierwszym miejscu, a cele instytucji zarządzających były im podporządkowane.
W programach NM stosuje się indywidualne plany działania (IPD). Mają one pomóc uczestnikom w osiąganiu własnych celów i w zapobieganiu kryzysom. Plany są zwięzłe i dynamiczne, ponieważ są podporządkowane celom uczestnika, które się zmieniają. Zapis planu może być tworzony przez zespół wspierający.
Indywidualny Plan Działania zawiera odpowiedzi na pięć pytań:
Plan nie jest kontraktem, w którym wymieniono działania, które musi podjąć osoba, aby uzyskać pomoc, np. wyrobić sobie dowód osobisty, zamieszkać w schronisku, podjąć leczenie odwykowe. Zobowiązanie do wywiązania się zaplanowanego działania dotyczy zespołu wspierającego. Uczestnik zobowiązuje się przed samym sobą. Rolą zespołu jest wsparcie uczestnika w porządkowaniu celów i zrozumieniu, co jest potrzebne do ich realizacji – jakie ma mocne strony i atuty, jakie bariery mogą się pojawić, jakie działania warto wziąć pod uwagę. W programach NM nie tworzy się długookresowych harmonogramów usług.
Taka forma planu działania, oddająca w pełni decyzje o celach uczestnikowi – zgodnie z wartością „decydowanie” – oraz zostawiająca zobowiązania wyłącznie po stronie pracowników wspierających, znacząco odróżnia metodę NM, od często doświadczanej przez osoby w kryzysie bezdomności rzeczywistości kontraktów socjalnych, indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności i regulaminów placówek.
Praca z wykorzystaniem indywidualnych planów działania może być prowadzona na dwóch poziomach: długoterminowym oraz pojedynczego spotkania.
W Programie NM FFW plan długoterminowy miał formę tabeli i był tworzony przez pracownika wiodącego (lidera, czytaj dalej) na podstawie informacji z kontaktów z uczestnikiem i omówień zespołu w miarę osiągania celów, ich zmieniania, rezygnowania z nich, poddawania się i ponoszenia przez uczestników porażek w realizacji celów.
Pracownikowi kontaktującemu się z uczestnikiem zgodnie z zasadami NM i uczestniczącemu regularnie w spotkaniach zespołu wypełnienie tabeli zajmowało około 15 minut. W wypełnieniu aktualizacji pomagało porównanie z poprzednim planem. Pierwszy plan był tworzony na początku uczestnictwa, aktualizacje – co pół roku.
Uzupełnieniem planów była analiza „Potrzeby-Cele-Działania” (PCD) tworzona przez wiodącego pracownika wspierającego dla uczestnika. Zespół wykorzystał wzór tabeli stosowany przez Fundację „Fortior dla Wielu”, z którą zapoznał się podczas szkolenia prowadzonego przez ekspertkę fundacji. Zespół wprowadził do niej drobne zmiany tak, aby obejmowała komplementarne obszary życia człowieka ważne z punktu widzenia pracy metodą „Najpierw mieszkanie”. Tabela była uzupełniana w miarę współpracy z uczestnikiem, nie było określonych okresów aktualizacji.
Założeniem modelu wstępnego było dokonywanie systematycznej refleksji nad planami długoterminowymi podczas odrębnych spotkań zespołu. Założenie to nie zostało zrealizowane. Za formę monitorowania planów zespół uznawał omówienia podczas bieżących spotkań. W ocenie zespołu, dokonanej na zakończenie programu, dobrze by było systematycznie opracowywać plany, np. raz w miesiącu (raz w tygodniu to za często). Przydatna byłaby baza danych (system gromadzenia informacji) sygnalizująca termin aktualizacji, zwłaszcza w programie, w którym uczestnicy angażowali się w różnych momentach i każda aktualizacja wypadała w innym terminie.
Drugie zastosowanie planu obejmującego cele, mocne strony, bariery, plany uczestnika oraz zobowiązania zespołu dotyczy omawiania bieżącej sytuacji uczestnika na spotkaniach zespołu. Taką formę wykorzystania planu zaproponowała Kooordynatorka ds. Modelu (KdsM) podczas kilku spotkań z zespołem. Dla części pracowników było to naturalne, dla większości łatwiejsze było omówienie w formie relacji z bieżących wydarzeń w życiu uczestnika i działań zespołu. Forma relacyjna bywała długotrwała, omówienie sytuacji 20-36 osób nie było możliwe podczas dwugodzinnego spotkania.
W programie testowane było także zastosowanie planu do strukturyzowania pojedynczego spotkania z uczestnikiem. Założeniem było to, że pracownik prowadząc spotkanie, traktuje pytania określone w planie jak scenariusz wywiadu i w toku rozmowy stara się uzyskać na nie odpowiedzi, choć nie musi zadawać pytań w sposób ujęty w planie. W ocenie zespołu trudno było podczas spotkania z uczestnikiem zachować otwartość na to, co wnosi, i jednocześnie zrealizować z góry określony scenariusz, jednak struktura „w tyle głowy” pozwalała ukierunkować uwagę własną i uczestnika na to, co prowadzi do rozwiązania problemów.
W programach „Najpierw mieszkanie” stosuje się umowy uczestnictwa. Według założeń modelu wstępnego w Programie NM FFW miała być stosowana jedna umowa uczestnictwa obejmująca warunki uczestnictwa oraz warunki pobytu w mieszkaniu. Przedmiotem umowy było:
„Udzielenie uczestnikowi form pomocy według idei „Najpierw mieszkanie”, polegających na zapewnieniu na czas trwania projektu możliwości pobytu w samodzielnym mieszkaniu oraz zindywidualizowanym wsparciu ze strony zespołu specjalistów”.
Umowa miała być podpisywana podczas angażowania i wyznaczać początek udziału w Programie NM FFW. Założenie to nie zostało zrealizowane, choć po doświadczeniach programu jest rekomendowane przez zespół specjalistów.
Podczas procesu angażowania, który dla większości uczestników odbywał się w sytuacji braku mieszkań, podpisywano dokumenty projektowe wymagane przez instytucję finansującą (Centrum Projektów Europejskich). Były to deklaracja uczestnictwa w programie unijnym oraz zgoda na przetwarzanie danych osobowych. W grupie G20 podpisanie właściwej umowy uczestnictwa następowało dopiero w chwili udostępnienia uczestnikowi mieszkania przez realizatora programu.
W ocenie zespołu specjalistów stworzenie dwóch umów: dotyczącej udziału w projekcie (nie w programie), wyznaczającej datę zaangażowania, oraz umowy uczestnictwa dotyczącej pobytu w mieszkaniu, wynikało z braku dostępności mieszkań na początku programu. Podpisanie pierwszej umowy było koniecznym wymogiem formalnym, aby osoba mogła korzystać ze wsparcia w projekcie.
Zespół obawiał się, że podpisanie umowy dotyczącej pobytu w mieszkaniu, w chwili gdy realizator nie dysponował mieszkaniami i nie wiedział, kiedy to nastąpi, będzie wzbudzało niepotrzebne nadzieje. W świetle skali wierności NM rozwiązanie to nie było wierne metodzie. Było to rozwiązanie salomonowe oparte na realiach projektu i przemyślanym podejściu zespołu do budowania relacji, w sposób możliwie najbliższy wartościom NM w istniejących okolicznościach.
Z perspektywy czasu zespół zauważał korzyści wynikające z zastosowania jednej umowy podpisywanej podczas angażowania, obejmującej zobowiązanie realizatora do udostępnienia mieszkania programowego, w momencie decyzji uczestnika:
„Umowa uczestnictwa obejmująca pobyt w mieszkaniu dałaby ludziom konkret, że coś się dzieje w tym kierunku, a udział w programie to nie chodzenie i gadanie bez terminów i obiecywania” [Fokus ZS].
W dalszym okresie realizacji programu powstała umowa uczestnictwa dla osób z grupy GN20 nazwana „umową o współpracy”. Zawierała ona wyłącznie warunki dotyczące wsparcia, ponieważ warunki udostępniania lokalu były niezależne od realizatora – uczestnicy posiadali standardowe umowy najmu lokali z zasobów Miasta. Inaczej niż w przypadku uczestników z grupy G20, realizator nie mógł usunąć osoby z mieszkania z powodu łamania zasad współżycia sąsiedzkiego, ponieważ wymagało to postanowienia sądu o eksmisji.
Według założeń modelu wstępnego warunkiem kwalifikacji w grupie GN20 było zapewnienie przez właściciela lokalu – dzielnicy m.st. Warszawy – bezpieczeństwa najmu lokatorom w okresie uczestnictwa. Zobowiązanie to miało oznaczać współpracę dzielnicowych instytucji odpowiadających za zarządzanie zasobem mieszkaniowym i pomocy społecznej z realizatorem programu na rzecz niewypowiadania umowy podczas uczestnictwa, nawet jeżeli wcześniej było takie zagrożenie; przedłużenia umowy, jeśli jej okres mijał w trakcie uczestnictwa przynajmniej do zakończenia uczestnictwa; zapewnienie wsparcia finansowego pozwalającego uczestnikom na regulowanie opłat (czynsz i media), np. w formie dodatków mieszkaniowych i/lub zasiłków z pomocy społecznej.
Nie jest jasne, w jakim zakresie współpraca miała miejsce, w każdym razie w okresie uczestnictwa żadna osoba z grupy GN20 nie straciła prawa do lokalu, podobnie jak w przypadku osób uczestniczących w Programie „Ambiwalencja” realizowanym na rzecz uczestników w tej samej sytuacji lokalowej.
W „umowie o współpracy” FFW zawarty był zapis niezgodny z metodą NM:
„Realizator Projektu może rozwiązać niniejszą umowę przed zakończeniem Projektu w drodze pisemnego wypowiedzenia w przypadku agresywnych zachowań ze strony Uczestnika/Uczestniczki Projektu wobec członka/członkini Zespołu (tj. np. wulgarne wypowiedzi, groźby, naruszenie nietykalności cielesnej) bądź zachowań, które naruszają dobra osobiste członka/członkini zespołu, np. jego poczucie bezpieczeństwa czy dobre imię”.
Zachowania agresywne wobec członka(ini) zespołu mogą być podstawą do wstrzymania kontaktów z uczestnikiem, ale nie zerwania umowy uczestnictwa. Jeśli wstrzymanie kontaktów jest konieczne przez dłuższy czas, dopiero to jest podstawą do wypowiedzenia umowy.
Zachowania agresywne powinny być przede wszystkim przedmiotem analizy i troski zespołu o stan zdrowia uczestnika oraz proaktywnych działań na rzecz poprawy bezpieczeństwa uczestnika i członków zespołu, np. poprzez wstrzymanie kontaktów „na żywo”, spotkania „na żywo” z dwójką pracowników, spotkania w miejscach publicznych. Z uważnością powinna być dokonana ocena, czy agresja uczestnika faktycznie może stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia pracownika (FNMP, 2021).
„W przypadku przemocowych zachowań uczestników, głównym problemem nie jest poczucie zagrożenia po stronie pracowników tylko to, co się dzieje z uczestnikiem i fakt, że to się dzieje. Agresja np. w formie gróźb, kopania w ścianę się zdarza. Jeśli pracownik czuje się zagrożony to komunikuje to uczestnikowi i przychodzi kiedy indziej.”
Ana María Olivares, Koordynatorka Housing First HABITAT, Majorka
Wulgarne wypowiedzi oraz zachowania naruszające dobre imię członka lub członkini zespołu nie mogą być podstawą do wypowiedzenia umowy uczestnictwa w programie „Najpierw mieszkanie”.
Alternatywną umowę uczestnictwa dla osób w sytuacji analogicznej do uczestników z grupy GN20 stosowano w Programie „Ambiwalencja – mobilne wsparcie dla osób kończących bezdomność w lokalach miejskich” prowadzonym przez Fundację Najpierw Mieszkanie Polska (Załącznik nr 5. Umowa uczestnictwa w programie NM dla osób z własną umową najmu). Miała ona formę oświadczeń stron i po stronie uczestnika obejmowała następujące warunki (oprócz zgody na przetwarzanie danych osobowych):
Zobowiązuję się do jednego kontaktu w tygodniu z pracowniczkami programu.
Jeden kontakt w miesiącu odbędzie się „na żywo” w aktualnym miejscu zamieszkania lub przebywania uczestnika.
Jeden kontakt w miesiącu odbędzie się „na żywo” w dowolnym miejscu.
Pozostałe kontakty mogą być realizowane telefonicznie lub z pomocą innych narzędzi do komunikacji np. online, SMS, czat.
Niespełnienie wymogów dotyczących kontaktów określonych w punktach b, c, d może skutkować zerwaniem umowy uczestnictwa przez Fundację.
Umowa uczestnictwa w Programie NM FFW mogła być rozwiązana na podstawie decyzji uczestnika lub realizatora programu. Decyzja o rozwiązaniu umowy musiała być przekazana uczestnikowi na piśmie. Uczestnik mógł rozwiązać umowę w każdej chwili, realizator projektu w określonych sytuacjach:
Wypowiedzenie umowy w zakresie pobytu lub najmu lokalu nie skutkowało automatycznie wypowiedzeniem umowy uczestnictwa w zakresie wsparcia zespołu. W umowie zaznaczono, że uczestnicy programu, którzy opuścili mieszkanie, pozostają uczestnikami i mogą nadal uzyskiwać wsparcie, m.in. w kierunku ponownej możliwości pobytu w lokalu programowym (w miarę dostępności lokali realizatora) lub zawarcia nowej umowy najmu bezpośrednio z właścicielem.
W historii Programu NM FFW umowa uczestnictwa w zakresie wsparcia zespołu specjalistów została nie tyle wypowiedziana, ile zawieszona w przypadku trojga uczestników z grupy G20 oraz czterech uczestników z grupy GN20. W każdym przypadku powodem był brak kontaktu uczestników z zespołem przez ponad trzy miesiące, przy aktywnych, ale nienachalnych, próbach nawiązania kontaktu przez zespół.
Umowa uczestnictwa w zakresie obejmującym pobyt w mieszkaniu programowym została wypowiedziana 7 razy wobec 6 uczestników, co ostatecznie spowodowało usunięcie ich z mieszkań. Wszyscy otrzymali propozycję pobytu w następnym mieszkaniu, 5 osób skorzystało.
Najczęściej łamane warunki pobytu w lokalu to nieprzestrzeganie zasad współżycia społecznego w sąsiedztwie oraz udostępnianie mieszkania osobom trzecim bez zgody realizatora programu do celów mieszkalnych (stałe przebywanie w czasie dłuższym niż zwyczajowa wizyta gości).
Działania zespołu wobec uczestnika posiadającego dostęp do mieszkania programowego, z którym zerwał się kontakt i wystąpiło podejrzenie opuszczenia mieszkania:
Próba kontaktu z osobą kierującą osobę do projektu; zdobycie informacji, gdzie bywała wcześniej, m.in. w jakich szpitalach; sprawdzenie kilku miejsc i szpitali (w jednym nie chcieli udzielić informacji); mija termin opuszczenia mieszkania wyznaczony w ostrzeżeniu; nie udało się odnaleźć uczestnika; wizyta dwóch pracowników w mieszkaniu; mieszkanie wyglądało, jakby nikt w nim nigdy nie spał; wniesione rzeczy były rozrzucone po podłodze; zostały spakowane i przeniesione do siedziby [omówienia ZS].
Każdy uczestnik, który opuścił mieszkanie, otrzymał zapewnienie zespołu, że w chwili, w której będzie chciał ponownie spróbować, będzie miał taką możliwość (w drugim okresie funkcjonowania programu realizator dysponował odpowiednią liczbą mieszkań). Uczestników uprzedzano, że podczas pobytu w następnym mieszkaniu będą musieli intensywniej pracować nad trudnościami, które spowodowały konieczność opuszczenia mieszkania, oraz że trudności te będą skrupulatnie monitorowane.
Wypowiedzenie umowy uczestnictwa w zakresie pobytu w mieszkaniu oraz wyegzekwowanie opuszczenia mieszkania za każdym razem było poprzedzone działaniami prewencyjnymi. Zespół przekazywał pisemne ostrzeżenia o zagrożeniu utratą mieszkania z powodu łamania warunków umowy, wskazując konkretne naruszenia oraz sposoby naprawy sytuacji umożliwiające pozostanie w mieszkaniu. Ostrzeżenia były omawiane podczas kontaktów z uczestnikami.
Skuteczność ostrzeżeń trudno oszacować – wszystkie osoby, wobec których zostały wystosowane, ostatecznie musiały opuścić mieszkanie, choć w przypadku dwóch osób po ostrzeżeniach nastąpił kilkumiesięczny okres dobrego korzystania z mieszkania.
Według zagranicznych poradników NM (Tsemberis, 2010; Pleace, 2016) wyróżnia się dwa rodzaje zespołów wspierających:
Oba rodzaje zespołów świadczą wsparcie zgodnie z wartościami NM. Różnią się organizacją pracy (zespołowa vs. indywidualna asystentura), sposobem pozyskiwania usług zewnętrznych dostępnych w środowisku dla uczestników, kompetencjami kadry, formułą pracy z uczestnikami (częstotliwość spotkań zespołu, proporcja pracowników do uczestników), systemem gromadzenia informacji. Różnice szczegółowo opisano w modelu wstępnym (Wygnańska, 2021), niżej podkreślono aspekty, których znaczenie wyostrzyły doświadczenia Programu NM FFW i obserwacja innych programów NM w Polsce.
Dwie formuły zespołów są odpowiedzią na potrzeby wsparcia uczestników. Formuła zespołu powinna być dobrana adekwatnie do ich intensywności, zgodnie z wartością „wspieranie”, tak aby każdy uczestnik otrzymał wsparcie stosowne do diagnozy stanu zdrowia i celów jakie sobie stawia.
„Osoby, do których adresowane są programy NM, to osoby posiadające kompleksowe potrzeby wsparcia. Wynikają one z doświadczania bezdomności, które samo w sobie nawet w krótkim czasie może powodować traumę, zaostrzenie objawów zaburzeń psychicznych, np. choroby dwubiegunowej, schizofrenii, depresji, traumy pourazowej, traumy wczesnodziecięcej, uzależnienia, które często nie były zdiagnozowane ani leczone. Problemy doświadczane przez osobę są jak przenikające się warstwy: nie dość, że jest ich wiele, to jeszcze są wzajemnie splątane. Nie da się ich szybko i łatwo rozpoznać ani rozwiązać pojedynczo.”
Cara Gibbons, Trenerka HF i Trauma Informed Care, Focus Ireland
W poradnikach zagranicznych (Tsemberis, 2010; Pleace, 2016) sugerowanym wskaźnikiem do oceny poziomu intensywności potrzeb przy dobieraniu formuły zespołu wspierającego jest lekarska diagnoza stanu zdrowia uczestników. Niżej rozróżnienie za poradnikiem amerykańskim:
W realiach Programu NM FFW poziomu intensywności potrzeb wsparcia uczestników nie dało się prognozować w oparciu o diagnozę zdrowia psychicznego. W ocenie zespołu specjalistów wszyscy uczestnicy posiadali jedno lub kilka zaburzeń psychicznych, choć nie w każdym przypadku były one określone formalną diagnozą lekarską. Z kolei formalna diagnoza oraz dostępna dokumentacja medyczna nie zawierały praktycznych wskazówek, na podstawie których możliwe było prognozowanie intensywności wsparcia. Wytyczne z zagranicznych poradników okazały się niepraktyczne (Małą szczegółowość wskazówek w poradniku europejskim (Pleace, 2016) w zakresie dobierania formuły zespołu do diagnozy uczestników potwierdził autor poradnika w korespondencji z autorką niniejszego opracowania (korespondencja mailowa, listopad 2021).
Każda osoba wymagała wsparcia zindywidualizowanego, a intensywność wsparcia zależała od motywacji uczestnika, etapu zdrowienia oraz zaostrzenia kryzysów zdrowotnych, np. nawrotu uzależnienia, załamania psychicznego, przerwy w przyjmowaniu leków itd. Oznaczało to konieczność zwiększenia intensywności kontaktów z uczestnikiem, np. zaangażowania większej grupy specjalistów we wsparcie, częstsze spotkania, spotkania interwencyjne zespołu.
Zespołowa formuła pracy powodowała, że większa intensywność nie obciążała pojedynczych pracowników, rozkładała się na cały zespół:
„Pracowałyśmy z uczestniczką przez dwa lata i przyszedł moment, w którym potrzebne było zaangażowanie większej części zespołu. Nie mam takiego poczucia, że to sprawiło, że było więcej pracy niż dotychczas, tylko że praca inaczej się rozłożyła między nami” [Fokus ZS].
Brak jasności związku diagnozy zdrowia psychicznego i poziomu potrzeb uczestników jest przeszkodą we wskazaniu konkretnych wytycznych do dobierania formuły zespołu w Polsce. Jest to także wyzwanie dla oceny efektywności poszczególnych programów. Niektórzy uczestnicy mogą nie odnosić sukcesów nie dla tego, że metoda nie działa, tylko dlatego, że formuła zespołu jest nieadekwatna do poziomu ich potrzeb, np. są one kompleksowe, a zespół wspierający ma formułę indywidualnej asystentury (IZP). Ma to także znaczenie przy doborze odpowiedniej wersji skali wierności w badaniach wierności (Rozdział IV).
Bardziej mierzalnym wskaźnikiem prognozowania poziomu potrzeb uczestników w Polsce jest długość doświadczenia bezdomności. Wszyscy uczestnicy, którzy trafili do Programu NM FFW, mieli takie doświadczenie (średnio 11 lat). Wszyscy mieli wysokie potrzeby wsparcia, z perspektywy zespołu nie było widać różnicy w ich intensywności. Wieloletnie życie na ulicy, w zbiorowych obiektach, w niepewności co do możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb, w sytuacji ograniczonego dostępu do usług zdrowotnych i mieszkaniowych, skutkuje wykluczeniem z prawidłowej diagnozy zdrowia, nasileniem objawów nieleczonych chorób. Prawdopodobieństwo, że osoba żyjąca pięć, dziesięć lat między pustostanem, schroniskiem a ulicą nie będzie miała złożonych problemów, których rozwiązanie wymaga intensywnej pomocy terapeutycznej, jest minimalne.
W Programie NM FFW punktem wyjścia dla organizacji zespołu była formuła asertywnego wsparcia środowiskowego (AWŚ). Zespół specjalistów rozpoczął pracę w lutym 2020 r. i funkcjonował w pierwotnej formule do końca stycznia 2023 r. Formułę zespołu wypracowaną w programie można określić zespołowo-terapeutyczną, z wykorzystaniem usług zdrowotnych dostępnych w środowisku (lekarz pierwszego kontaktu, psychiatra).
Większe wykorzystanie usług zdrowotnych dostępnych w środowisku niż w modelowej amerykańskiej wersji AWŚ wynikało z różnic kontekstowych między Polską a USA. Realizator programu zgodnie z wytycznymi zaplanował zatrudnienie psychiatry w zespole. Mimo wytężonych prób założenia tego nie udało się zrealizować z powodu braku chętnych.
Zespół specjalistów obejmował osiem stanowisk pracy. Trzon kadry stanowili terapeuci NM, czyli pracownicy o kwalifikacjach psychoterapeutycznych, psychologicznych oraz z zakresu terapii uzależnień (5 stanowisk). Byli oni wspierani przez pracowników o kompetencjach „branżowych”: pracowniczkę socjalną, radczynię prawną oraz pielęgniarza/pielęgniarkę (3 stanowiska). Pierwsza kierowniczka zespołu (dr Katarzyna Lech) współtworzyła koncepcję organizacji pracy zespołu i przeprowadziła, we współpracy z Koordynatorką ds. Modelu (KdsM), rekrutację specjalistów, a także kwalifikację pierwszych uczestników – we współpracy z już zatrudnionymi członkami zespołu. Pełniła też funkcję wiodącej pracowniczki wspierającej dla dwójki uczestników.
Wszyscy pracownicy posiadali kwalifikacje oraz doświadczenie w pracy w swoich zawodach, nie byli zsocjalizowani do pracy tradycyjnymi metodami stosowanymi w ramach drabinkowego systemu wychodzenia z bezdomności. Tylko dwoje pracowników pracowało wcześniej w instytucjach „dla osób bezdomnych”. Otwartość na wartości NM była weryfikowana podczas dwuetapowych rozmów rekrutacyjnych.
Przygotowanie terapeutyczne członków zespołu miało kluczowe znaczenie dla wspierania uczestników poprzez budowanie bezpiecznej relacji otwierającej na rozmowę o trudnościach, modelującej, a nie warunkującej, budującej sprawczość zamiast wyręczania, podtrzymującej motywację zamiast rozliczania z niewykonania zadania.
Bezpośrednie wsparcie uczestnikom projektu świadczyły także osoby z zespołu projektowego realizatora odpowiedzialne za organizowanie remontów, wyposażenia i przygotowania mieszkań do zamieszkania. Ich zadaniem było odpowiadanie na preferencje i trudności uczestników zgłaszane w związku ze standardem mieszkań. Podczas realizacji programu w tej roli zatrudnione były kolejno 3 osoby. Nie uczestniczyły one bezpośrednio w spotkaniach zespołu specjalistów i omówieniach sytuacji uczestników. Były wprowadzane w sytuację uczestników na bieżąco w stopniu, jaki zespół specjalistów uznał za właściwy do realizacji ich zadania.
Kadra zespołu (wymiar zatrudnienia, kwalifikacje oraz okres zatrudnienia):
Usługa psychiatry została uzupełniona w drugim okresie realizacji programu poprzez nawiązanie współpracy z lekarzem przyjmującym w prywatnej poradni. Z usługi mogli korzystać uczestnicy kierowani przez zespół specjalistów, koszt wizyty był pokrywany ze środków programu. Współpracujący psychiatra został wprowadzony przez zespół w założenia metody NM, zespół mógł także przekazać mu informacje o sytuacji uczestnika. Specjalistka nie był członkiem zespołu, nie uczestniczył w spotkaniach i omówieniach sytuacji uczestników. Usługa była dostępna przez około 18 miesięcy realizacji programu. Uczestnicy z powodzeniem korzystali z usług dotyczących zdrowia psychicznego dostępnych w publicznych poradniach, centrach zdrowia psychicznego.
W okresie realizacji programu realizator utrzymywał stale od 8 do 5 stanowisk pracy – kierownik(-niczka) psychoterapeut(k)a, 3-4 terapeutów NM, 3 pracowników „branżowych”: pracowniczka socjalna, radczyni prawna, pielęgniarz(-arka), oraz około pięciu stanowisk pracy funkcjonujących okresowo – ekspert przez doświadczenie, pracownik mieszkaniowy, psychiatra (usługa zewnętrzna), trener pracy. Na kilku stanowiskach występowała rotacja – kierownik, terapeuci NM, pielęgniarz(-arka), pracownik mieszkaniowy. Liczba konkretnych osób zatrudnionych w zespole lub w celu świadczenia usług uczestnikom to 13, w tym 4 osoby (troje terapeutów NM i radczyni prawna: Piotr Czyrka, Ewa Dziura, Magdalena Syrówka) pracujące w zespole od początku do końca (od lutego 2020 do stycznia 2023).
Obecność tych samych pracowników w zespole ma znaczenie dla realizacji zasady ciągłości, właściwej dla wartości „wspieranie”. Zakończenie współpracy wszystkich pracowników, z jednym wyjątkiem, było poprzedzone pożegnaniem się z uczestnikami oraz wprowadzeniem następcy. Proces ten odbywał się podczas spotkań indywidualnych oraz wspólnych aktualnego pracownika i następcy.
W Programie NM FFW wsparcie było świadczone w środowisku przebywania uczestników. Celem była integracja ze społecznością lokalną, przeciwdziałanie poczuciu niezbędności wsparcia ze strony zespołu i przygotowanie do samodzielnego korzystania z usług w przyszłości.
Najwięcej kontaktów odbywało się w miejscach przebywania uczestników. Jeśli uczestnicy wyrażali na to zgodę, to spotkania odbywały się w siedzibie programu podczas wyznaczonych dyżurów. W różnych okresach programu czas, jaki specjaliści przeznaczali na wyznaczone dyżury w siedzibie, się zmieniał. Realizator nie przekazał szczegółowych danych w tym obszarze.
Siedziba mieściła się w Warszawie w lokalu składającym się z trzech gabinetów na porady indywidualne, dużej sali do spotkań, łazienki i aneksu kuchennego (w sumie 108 m²). Lokal znajdował się na 1. piętrze bez windy, co stanowiło ograniczenie dla osób mających problemy z poruszaniem się. Brak systemu gromadzenia danych w programie uniemożliwia rzetelne zweryfikowanie proporcji spotkań w miejscach przebywania i siedzibie.
Członkowie zespołu starali się swoją dostępnością nie osłabiać motywacji uczestników do korzystania z usług dostępnych w środowisku. Skupiali się na likwidowaniu barier, np. pokazywali, jakie usługi i gdzie są dostępne, pomagali umówić się na wizytę, czasem podejmowali interwencję, jeśli dostęp do usług był blokowany, towarzyszyli w spotkaniach. Do najczęściej wykorzystywanych usług należały usługi pomocy społecznej, zdrowia psychicznego, podstawowej opieki zdrowotnej. Jeśli uczestnik był otoczony wsparciem pracowników instytucji zewnętrznej, np. asystenta rodziny, stałego pracownika socjalnego, członkowie zespołu starali się uzupełniać wsparcie, a nie zastępować je.
"W Polsce służba zdrowia, inaczej niż w USA, jest publiczna, co oznacza, że de facto każda osoba posiadająca prawo do świadczeń finansowanych z Narodowego Funduszu Zdrowia (ubezpieczenie zdrowotne) posiada umowę na korzystanie z usług zdrowotnych. Naszym zadaniem jest zapewnienie uczestnikom możliwości skorzystania z nich." [Fokus ZS]
W założeniach modelu wspólne wydarzenia grupowe dla uczestników nie były planowane jako standardowy element terapii, leczenia. Stało za tym przekonanie, że osoby, które zrobiły krok w stronę zakończenia bezdomności, nie chcą, aby bezdomność stanowiła o ich teraźniejszości, np. o aktywnościach w czasie wolnym. Pobyt w mieszkaniu był dla nich symbolem zyskania tożsamości osoby „domnej”.
Niektórzy uczestnicy sygnalizowali chęć spotykania się z ludźmi, dlatego zgodnie z wartością „decydowanie” oraz zasadą adekwatności wsparcia zespół proponował udział w spotkaniach i wydarzeniach zgodnych z zainteresowaniami uczestników. Jeśli kilkoro uczestników podzielało jakieś zainteresowanie, uczestniczyli w tym samym wydarzeniu, np. w metamorfozach (Serce Miasta, marzec 2020), spotkaniu z pracownikami i uczestnikami Programu NM Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta (czerwiec 2022).
W Programie NM FFW specjaliści pracowali zespołowo: każdy członek zespołu znał sytuację i był przygotowany do pracy z każdym uczestnikiem. Sytuacja i proces wsparcia każdej osoby był przedmiotem omówienia, refleksji i planowania na forum regularnych i częstych spotkań całego zespołu z wykorzystaniem wglądu wszystkich specjalistów: terapeutów, terapeutów uzależnień, pracowniczki socjalnej, radczyni prawnej, pielęgniarza(-arki).
Zespół wypracował formułę lidera i kolidera. Lider to pracownik wiodący dla procesu wsparcia danego uczestnika, prowadzący omówienia jego sytuacji podczas spotkań, odpowiadający za przygotowanie PCD, IPD oraz innej wymaganej dokumentacji i odbywający zasadniczą część kontaktów z uczestnikiem. Kolider to osoba wspierająca, również posiadająca pogłębioną wiedzę o sytuacji uczestnika, gotowa do zastąpienia lidera w chwili potrzeby, np. zwolnienia, urlopu pracownika, zakończenia zatrudnienia pracownika, czy też decyzji zespołu o zasadności zmiany lidera ze względu na przebieg wsparcia, cele i charakterystykę uczestnika oraz aktualnego lidera.
Rolę liderów pełnili terapeuci NM, rolę koliderów pracownicy „branżowi” – zgodnie z obszarem, w jakim uczestnik potrzebował najwięcej wsparcia, np. wobec uczestniczki mającej sprawy w sądzie rodzinnym – radczyni prawna, wobec uczestnika po zabiegu medycznym – pielęgniarka(-arz), wobec mających sprawy lokalowe i socjalne – pracowniczka socjalna. Ze względu na zmienność potrzeb uczestników koliderzy się zmieniali. W jednym przypadku koliderka pracowniczka socjalna przejęła rolę liderki, ponieważ zbudowali z uczestnikiem pogłębioną relację wspierającą.
W początkowym okresie realizacji programu lider i kolider byli jedynymi pracownikami znanymi danemu uczestnikowi. W miarę funkcjonowania programu uczestnicy mieli do czynienia z coraz większą grupą pracowników, dzięki czemu wzrosła zastępowalność pracowników bez szkody dla zasady ciągłości wsparcia. Zbudowane zostało zaufanie do zespołu jako zespołu, dzięki czemu obecność konkretnej osoby przestała mieć decydujące znaczenie – wystarczała informacja, że jest to członek zespołu.
Większość uczestników pracowała z tym samym liderem i koliderem przez cały okres uczestnictwa. W przypadku 8 osób liderów było więcej: 4 osoby – 2 liderów (zmiana lidera, po czym powrót do pierwszego), 2 osoby – 2 liderów i 1 kolider, 1 osoba – 3 liderów i 3 koliderów, 1 osoba – od pewnego momentu ¾ zespołu zaangażowane w pracę z osobą w tym samym wymiarze co lider (osoba wymagała w pewnym okresie bardzo intensywnego wsparcia).
Spotkania zespołu w zespole asertywnego wsparcia środowiskowego to ważny moment procesu wsparcia. Według modelu wstępnego w Programie NM FFW miały odbywać się dwa rodzaje spotkań: codzienne poświęcone omówieniu wydarzeń w życiu uczestników z poprzedniego dnia, działań planowanych w danym dniu oraz cotygodniowe poświęcone kompleksowemu omówieniu długofalowej sytuacji poszczególnych uczestników, w szczególności indywidualnych planów działania. Długoterminowy plan każdego uczestnika miał być omówiony raz na dwa miesiące.
W praktyce ze względu na dynamikę procesu angażowania uczestników (późniejszy start w obu grupach, pandemia COVID-19, niepewność dotycząca momentu dostępności mieszkań) częstotliwość spotkań zmieniała się. Przez pierwsze pół roku spotkania odbywały się niemal codziennie, ale były poświęcone przygotowaniu do pracy, opracowaniu narzędzi oraz kwalifikacji ostatecznej. Ze względu na pandemię zespół skupił się na wsparciu osób zakwalifikowanych przez realizatora programu do grupy G130. Większa część spotkań była poświęcona sprawom „projektowym”, a nie omówieniu wsparcia uczestników.
Z chwilą zakończenia angażowania w grupie G20 dynamika spotkań się zmieniła – odbywały się rzadziej, ale były poświęcone bieżącej sytuacji uczestników. Od października 2021 r., po zakończeniu angażowania osób do grupy GN20, spotkania odbywały się trzy razy w tygodniu (około 20 uczestników), każde spotkanie trwało około 2 godzin. Od stycznia 2022 r. spotkania odbywały się codziennie (około 36 uczestników). Zazwyczaj w spotkaniach uczestniczyli wszyscy członkowie zespołu poza tymi, którzy byli na zwolnieniu lekarskim lub urlopie. Bieżąca sytuacja każdego uczestnika była omówiona minimum raz w tygodniu. Kierowniczka zespołu od czasu do czasu zadawała pytania dotyczące planów długofalowych, nie było to jednak czynione systematycznie.
Według modelu wstępnego zgodnie z założeniami metody w programie miał zostać stworzony elektroniczny system gromadzenia informacji służący dwóm celom:
Realizator programu nie zrealizował tego założenia – nie powstał elektroniczny system gromadzenia informacji. Pracownicy zespołu dysponowali formularzami papierowymi, których wypełnienie było wymagane przez instytucję finansującą program oraz przestrzenią na dysku wspólnym programu (dropbox).
Pracownicy wypełniali dokumenty wymagane w procesie monitoringu wdrożenia: Fiszki NM, Tabelę PCD, Indywidualne Plany Działania. Każdy pracownik na swój sposób notował informacje o sytuacji uczestników, w jego ocenie potrzebne w pracy.
W ocenie zespołu elektroniczny system gromadzenia informacji (baza danych) byłby pomocny bez względu na liczbę uczestników programu. Pomógłby np. w przypominaniu terminów aktualizacji IPD, przebiegu ostatniego spotkania z uczestnikiem, określeniu ile czasu upłynęło od ostatniego kontaktu, sprawdzaniu adnotacji zespołu dotyczących najbliższych spotkań oraz szybkim zdobyciu praktycznych informacji w chwili interwencji, np. adresu, kodu do domofonu, numeru telefonu, dowodu.
Sposób gromadzenia danych stosowany przez realizatora programu był przeszkodą w pozyskiwaniu danych do monitoringu wdrożenia, powodował dodatkowe obciążenia dla zespołu specjalistów, który musiał przygotowywać oddzielne dokumenty oraz zwiększał czasochłonność monitoringu. Części danych ważnych dla sformułowania wytycznych dla programów NM w Polsce realizator programu nie zdołał przekazać, np. informacji o faktycznej częstotliwości, rodzaju, obszarze, czasie trwania kontaktów z uczestnikami.
Realizator programu zapewniał profesjonalną superwizję grupową dla zespołu specjalistów. Superwizja była prowadzona przez specjalistkę z doświadczeniem w superwizowaniu pracy zespołów terapeutycznych. Spotkania odbywały się co dwa tygodnie.
Sytuacje zagrożenia życia uczestników pojawiły się w pracy z pięcioma uczestnikami. Część z nich dotyczyła pogarszającego się stanu zdrowia, część zgłaszanych myśli rezygnacyjnych, samobójczych oraz prób samobójczych.
W przypadku pogarszania się stanu zdrowia uczestnika działania zespołu były natychmiastowe i obejmowały wzmożony kontakt z uczestnikiem i jego bliskimi, zarówno telefoniczny, jak i bezpośredni, interwencyjne spotkania zespołu zwoływano natychmiast, bez względu na porę doby, z wykorzystaniem narzędzi online, wzywano również pogotowie i/lub inne adekwatne służby, np. policję. Jedną z takich sytuacji zespół omówił podczas spotkania w z KdsM:
„Uczestnik w mieszkaniu programowym zgłaszał złe samopoczucie, biegunkę. Był w szpitalu, gdzie zrobiono USG, ponownie u lekarza, który zapisał na kolejne USG za pół roku. Właściwie stale leżał w łóżku. Po wizycie domowej pracownik-lider zgłosił zespołowi duży niepokój o stan zdrowia, skonsultował zaobserwowane objawy z pracownikiem pielęgniarzem i w konsekwencji wezwał karetkę. Uczestnik odmówił udania się do szpitala. Zgłaszał duże poczucie winy, że sam się do tego doprowadził przez to, że pił. Nie chciał pójść do szpitala, ponieważ obawiał się, że dostanie padaczki alkoholowej, która nie będzie zaopiekowana.
Zgłaszał potrzebę bycia blisko mamy. Partnerka była przy nim. W ciągu miesiąca odbyły się trzy wizyty domowe dwóch pracowników oraz spotkanie interwencyjne zespołu. Odbyła się wizyta w planowanym terminie mimo tego, że pan deklarował, że nie chce się spotkać. W międzyczasie partnerka poinformowała jego byłą żonę, a ta córkę o sytuacji. Wszystkie prosiły pana, by pojechał do szpitala. Pracownicy zespołu trzykrotnie wzywali pogotowie mimo braku zgody uczestnika ze względu na podejrzenie braku świadomości wynikające ze skrajnie złego stanu zdrowia. Ostatnim razem dyspozytor odmówił przyjazdu karetki. Kilka dni później w nocy partnerka wezwała pogotowie do nieprzytomnego uczestnika. Zabrano go do szpitala, gdzie zmarł” [omówienia ZS].
Sposób postępowania w przypadku podejrzenia śmierci uczestnika w mieszkaniu został skonsultowany z realizatorami hiszpańskiego programu NM Habitat w Madrycie, w którym wypracowano protokół postępowania w takiej sytuacji:
„Jeśli kogoś nie ma na cotygodniowej wizycie i nie odpowiada na telefony, to pracownik programu wsuwa kartkę pod drzwi, tak aby jej róg wystawał na zewnątrz. Dzięki temu widać, czy drzwi były otwierane od czasu wsunięcia kartki. Jeśli nie były, to zespół dzwoni po policję i karetkę – pracownicy nie wchodzą samodzielnie. Zazwyczaj trwa to około tygodnia, ale może być tak, że nawet przez dwa tygodnie nie ma kontaktu z osobą. Zazwyczaj zespół ma dobrą relację z uczestnikiem, więc wątpliwości budzą się wcześniej i wiadomo o zagrożeniu szybciej. Są też osoby, które unikają wizyt i gdyby pracownicy za każdym razem dzwonili na policję i wyważali drzwi, to nie byliby w stanie z nikim zbudować relacji” [FNMP, 2021].
W przypadku zagrożenia samobójstwem charakter interwencji wymagał zarówno namysłu, jak i szybkiego rozstrzygnięcia. Na szali z jednej strony była ochrona życia, z drugiej – podtrzymanie zaangażowania uczestnika i jego zaufania do zespołu. Sytuacja faktycznego zagrożenia życia znosi priorytet wartości decydowania uczestnika i działania wyłącznie na podstawie jego decyzji. Jednak zbyt daleko idąca interwencja w sytuacji niezweryfikowanej mogła spowodować utratę kontaktu z uczestnikiem, czyli utratę szansy na ewidentnie potrzebne wsparcie. Podejmując interwencje, zespół kierował się znajomością sytuacji uczestnika, którą posiadł w toku wsparcia, oraz przekonaniem, że mitem jest to, że większość prób samobójczych kończy się niepowodzeniem. Jeśli w ocenie zespołu samobójstwo było realne, wzywano policję i/lub pogotowie.
W takich sytuacjach postępowanie zespołu musi być zindywidualizowane, niżej przedstawiono omówienia trzech sytuacji dotyczących uczestników zgłaszających myśli i/lub próby samobójcze, w których podjęto różne decyzje.
Pierwsza sytuacja dotyczy uczestnika w mieszkaniu programowym, z diagnozą depresji. Uczestnik pozostał w programie:
„Miał zaplanowane samobójstwo i doszedł do tego, żeby go nie popełniać. Następnego dnia zgłosił, że miał taki plan. Spotkaliśmy się. Jakiś czas temu trafił do szpitala, bo nie brał leków na nadciśnienie, nie mierzył cukru, nie przestrzegał diety cukrzycowej. Ma trudności w pracy (konflikt z szefem). Myśli samobójcze pojawiały się w rozmowach wspierających, ale w ostatnim czasie unikał kontaktów, wycofywał się. Jeśli odbierał, to mówił, że ma dużo pracy. Nie pojawiałam się niezapowiedziana, ponieważ w mojej ocenie byłoby to naruszające. Osoby biorą za siebie odpowiedzialność i przyjęcie tego do wiadomości to część naszej pracy” [omówienia ZS].
Druga sytuacja dotyczy uczestnika mieszkającego w wynajętym pokoju (nie spełniał jednego z warunków starania się o lokal z zasobów miasta, dlatego nie mógł trafić do mieszkania programowego). W odpowiedzi na informację od uczestnika o planowanym samobójstwie zespół wezwał policję. W wyniku działania policji uczestnik trafił do szpitala wbrew swojej woli. Po tym wydarzeniu zerwał kontakt z zespołem. Gdy pomimo prób kontaktu ze strony zespołu, deklaracji wsparcia, przez kilka miesięcy nie odpowiadał, zespół poinformował go o rozwiązaniu umowy uczestnictwa. W odpowiedzi uczestnik podał interwencję policji jako powód:
„Uczestnik odpisał, że współpraca zakończyła się zamknięciem go przez policję, że to nauczka, że wyciągnął wnioski, że nigdy więcej kontaktów z takimi pseudoinstytucjami, że na zwierzenia i duperele nie ma ochoty. Pracownik ponowił pytanie, czy chce zakończyć współpracę z pracownikami i projektem. W odpowiedzi otrzymał wiadomość: gratuluję refleksu. Pracownik potwierdził oficjalne zakończenie współpracy” [omówienie ZS].
Ostatnia interwencja odbyła się podczas spotkania w mieszkaniu programowym u uczestnika, wobec którego zespół rozważał nakaz opuszczenia mieszkania. Uczestnik nie pojawił się na umówionym spotkaniu zaplanowanym w związku z powtarzającym się łamaniem przez niego warunków umowy uczestnictwa w obszarze mieszkaniowym. Zespół chciał zaproponować kontrakt umożliwiający pozostanie w lokalu:
„Gdy pracowniczki pojawiły się w mieszkaniu, były w nim inne osoby. Zostały poinformowane, że mają opuścić mieszkanie. Do spotkania z uczestnikiem doszło po kilku dniach. Uczestnik wniósł, że jest wykorzystywany przez parę znajomych, których wpuszcza do mieszkania, i że rozumie, że to łamanie zasad. Pracowniczki opuściły lokal, żeby wszyscy mogli się spakować, a gdy wróciły, wszyscy pili i nikt się nie pakował. Po powtórzeniu nakazu opuszczenia mieszkania uczestnik stanął na parapecie, grożąc, że wyskoczy przez okno. Pracowniczki wezwały policję – uczestnik realnie działał, żeby odebrać sobie życie. Został zabrany do ośrodka dla osób nietrzeźwych. Od tego czasu zespół nie miał z nim kontaktu” [omówienia ZS].
We wszystkich sytuacjach istotna dla postępowania zespołu była znajomość sytuacji uczestnika, możliwość omówienia sytuacji kryzysowej na forum zespołu oraz podczas superwizji, wiedza dotycząca samobójstw i rekomendowanego sposobu postępowania w takiej sytuacji oraz troska o podtrzymanie relacji wspierającej. Więcej informacji o postępowaniu w sytuacji zagrożenia samobójstwem w relacji z wizyty studyjnej w Madrycie (FNMP, 2021).
Sytuacja przemocy ze strony uczestnika może się zdarzyć. Po stronie zespołu ważna jest świadomość różnicy między agresją i przemocą, umiejętność ich odróżnienia i proaktywne działania na rzecz podtrzymania kontaktu z uczestnikiem mimo przemocy.
O różnicy między agresją a przemocą stanowi przewaga sił jednej ze stron: w przemocy przewaga jest po jednej stronie, w przypadku agresji jest zrównoważona. Agresja jest objawem choroby i powinna być przede wszystkim przedmiotem leczenia podczas udziału w programie. Agresja nie musi być zagrożeniem dla pracownika, zespół może się przygotować na ewentualność przemocy, szanując swoje granice, np. spotykając się z uczestnikiem w bezpiecznych warunkach przestrzeni publicznej w obecności innych osób, w towarzystwie dwóch pracowników, stosując czasowo kontakty telefoniczne zamiast spotkań osobistych itd.
Zgodnie z tym podejściem sytuacje wystąpienia agresji/przemocy u uczestników programu zespół omawiał w kontekście pracy nad problemami zdrowotnymi uczestników i osobistych granic pracowników. Niżej omówienie sytuacji agresji słownej w interakcji z uczestnikiem, który po okresie dobrego funkcjonowania w mieszkaniu „poszedł w alkohol”:
„Podczas wizyty domowej pracowników z jednego zrobił dobrego policjanta, z drugiego złego i kazał wyp…lać: dzieciaku, co ty wiesz o mnie, ja jestem chory na głowę. Kiedy padły słowa przekraczające osobiste granice pracownika: wyj…ię cię, rzucę w ciebie kluczami, oboje wyszli z mieszkania. Chwilę potem uczestnik zadzwonił do pracowniczki i przepraszał, że nie chciał, żeby się zdenerwowała, że jest samotny. Podczas następnego spotkania, na które przyszła inna pracowniczka, rozmawiali o tej sytuacji, aby ją zrozumieć. Uczestnik nie lubi wracać do tego, że powodem różnych strat w jego życiu jest alkohol lub agresja słowna” [omówienia ZS].
W innym przypadku historia przemocy w życiu uczestnika (skazanie z powodu zabicia człowieka i wieloletni pobyt w zakładzie karnym) wzbudziła nie tyle poczucie zagrożenia u pracownika, ile wątpliwości etyczne. Pracownik uznał, że należy superwizować tę sytuację, co uczynił w ramach szkolenia terapeutycznego. Celem superwizji było skonsultowanie postępowania od strony etyczno-prawnej zawodu.
„Według stanu prawnego ustalonego przez pracownika uczestnik zamordował człowieka podczas włamania z bronią w ręku. Podczas rozmowy uczestnik wniósł, że udusił człowieka gołymi rękami, na oczach jego żony. Podczas superwizji powstała hipoteza, że pan konfabuluje, wierząc w to, co mówi. Podczas superwizji pod kątem prawnym ustalono, że jeśli taka sytuacja miała miejsce, to zbrodnia się przedawniła, w związku z tym pracownik nie ma obowiązku zgłoszenia jej do odpowiednich organów” [omówienia ZS].
W świetle wartości NM (mieszkanie jako prawo) konieczne jest oddzielenie konsekwencji zachowań złych z punktu widzenia wsparcia/leczenia od wsparcia mieszkaniowego. Mieszkanie jest prawem niezależnym od postępów w leczeniu.
Z mieszkania programowego można usunąć uczestnika tylko z powodu niespełniania warunków lokatorskich (przeznaczanie umówionej części dochodu na poczet kosztów mieszkania, szanowanie zasad współżycia sąsiedzkiego, nieudostępnianie lokalu osobom trzecim). Przemoc, groźby karalne, obrażanie członka zespołu to zachowania z obszaru wsparcia, które nie mogą skutkować usunięciem z mieszkania.
Formalny partner samorządowy czyli Miasto Stołeczne Warszawa reprezentowane przez Biuro Polityki Lokalowej (Miasto), na czas trwania Partnerstwa przekazał na rzecz uczestników programu dwadzieścia jeden mieszkań z mieszkaniowego zasobu Miasta. Najemcą lokali był realizator Programu NM Fundacja Fundusz Współpracy.
Udostępnianie lokali realizatorowi odbywało się zgodnie z procedurą przewidzianą w Uchwale nr XXIII/669/209 Rady m.st. Warszawy z dnia 5 grudnia 2019 r. w sprawie zasad wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu Miasta (dalej: uchwała najmowa) oraz w Zarządzeniu nr 540/2020 Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 27 kwietnia 2020 r. w sprawie zasad przekazywania lokali mieszkalnych na rzecz organizacji pozarządowych oraz określenia sposobu wyboru organizacji:
Konkretne mieszkania pozyskiwane były w drodze rozmów z Dzielnicami. Biuro Polityki Lokalowej m.st. Warszawy we współpracy z realizatorem programu przedstawiało Dzielnicom założenia projektu i zapraszało do zadeklarowania określonej liczby mieszkań na jego rzecz. W zamian za to Dzielnica otrzymywała możliwość wskazania osób, które miały być objęte wsparciem w ramach grupy GN20. Liczba najemców objętych wsparciem w tej grupie miała być równa liczbie lokali przekazanych przez Dzielnicę. Założenie to nie zostało zrealizowane. Dzielnice skierowały do kwalifikacji do grupy GN20 55 osób, to faktyczne zaangażowanie podjęła znacznie mniejsza grupa (Tabela 11).
Do projektu włączyło się pięć dzielnic. Zarządy dzielnic podjęły uchwały odnośnie do wydzielenia lokali mieszkalnych (wskazanych z adresu) z przeznaczeniem do przekazania na rzecz organizacji pozarządowej na czas oznaczony nie dłuższy niż 3 lata. Wskazane lokale zostały przekazane zarządzeniami Prezydenta m.st. Warszawy „w sprawie przekazania na rzecz realizatora Programu Fundacji Fundusz Współpracy lokalu mieszkalnego na realizację zadań na rzecz członków wspólnoty samorządowej m.st. Warszawy”. Pierwsze zarządzenie [Zarządzenie nr 911/2020 z dnia 9 lipca 2020 r. zmienione zarządzeniem nr 1262/2022 z 28 lipca 2022 r.] dotyczące 11 lokali zostało przyjęte 9 lipca 2020 r. (Ochota – 2 lokale, Śródmieście – 4 lokale, Wola – 4 lokale, Żoliborz – 1 lokal), kolejne [Zarządzenie nr 1334/2020 z dnia 17 listopada 2020 r. zmienione zarządzeniem nr 1015/2022 z 10 czerwca 2022 r. zmienione zarządzeniem nr 1263/2022 z 28 lipca 2022 r.] dotyczące 9 lokali 17 listopada 2020 r. (Śródmieście – 5, Bielany – 4), ostatnie [Zarządzenie nr 1900/2021 z dnia 1 grudnia 2021 r. zmienione zarządzeniem nr 1264/2022 z 28 lipca 2022 r.], dotyczące jednego lokalu, 1 grudnia 2021 r. (Bielany). Wraz z przedłużaniem terminu realizacji projektu przedłużany był okres przekazania lokali poprzez kolejne zarządzenia Prezydenta. Stanowiło to formalną podstawę dla realizatora programu do podpisania umów najmu mieszkań wykorzystywanych w programie.
Umowy najmu zawierane były pomiędzy realizatorem programu i zarządcą lokali z danej dzielnicy (przykładowa umowa dostępna u realizatora programu). Fundacja Fundusz Współpracy jako najemca była odpowiedzialna za opłacanie czynszu, naprawianie usterek, dezynsekcję. Po podpisaniu umowy z dzielnicą realizator rozpoczynał remont. Po zakończeniu remontu lokal był okazywany uczestnikowi, następnie uczestnik i realizator zawierali umowę uczestnictwa obejmującą pobyt w mieszkaniu. Wszelkie sprawy związane ze standardem, usterkami mieszkania uczestnik zgłaszał realizatorowi.
Proces formalnego udostępnienia lokali Fundacji Fundusz Współpracy przez dzielnice, a następnie udostępnienia lokali uczestnikom przez Fundację trwał długo. Średni czas, jaki upłynął od przyjęcia Zarządzenia Prezydenta o przekazaniu lokali do podpisania umowy najmu między właścicielem lokalu (Dzielnicą) a realizatorem, to 4 miesiące, najdłużej – prawie 13 miesięcy (1 lokal), najkrócej – 3 tygodnie (4 mieszkania), najczęściej 5 miesięcy. Średni czas, jaki upłynął od podpisania umowy między dzielnicą a realizatorem do udostępnienia lokalu uczestnikowi przez realizatora to 9 miesięcy, najkrótszy czas to niespełna miesiąc, najdłuższy 20 miesięcy (na podstawie danych o 17 z 21 mieszkań miejskich).
Realizator programu pozyskał także dwa lokale od prywatnych właścicieli. Zostały one wynajęte przez FFW na podstawie umowy najmu oraz udostępnione uczestnikom na podstawie umowy uczestnictwa.
W budżecie projektu przewidziano środki finansowe pozwalające na najem czterech lokali w dzielnicach z przyzwoitą komunikacją miejską i infrastrukturą społeczną według wyceny z okresu przygotowywania wniosku o dofinansowanie. W trakcie realizacji projektu środki te okazały się niewystarczające ze względu na zmianę sytuacji na rynku najmu w Warszawie oraz niechęć właścicieli do wynajęcia lokalu na cele programu takiego jak „Najpierw mieszkanie”.
Możliwość pozyskiwania lokali z zasobów prywatnych była istotna na początku realizacji programu, gdy opóźniało się pozyskanie lokali z zasobów Miasta. Według harmonogramu projektu we wniosku o dofinansowanie (FFW 2019) pierwszych 5 lokali miało być gotowych do zasiedlenia w chwili zatrudnienia zespołu specjalistów. W praktyce zarządzenia Prezydenta zostały przyjęte pięć miesięcy później, pierwsze lokale były gotowe niemal rok później. Możliwość pozyskania lokali od prywatnych właścicieli dała szansę na objęcie wsparciem dwójki uczestników.
Zadaniem partnera samorządowego określonym w umowie partnerskiej było wypracowanie procedury umożliwiającej otrzymanie pomocy mieszkaniowej przez uczestników programu z grupy G20 po jego zakończeniu. Było także intencją Miasta i partnerów, aby uczestnicy mogli pozostać w lokalach, w których gospodarowali podczas programu, uzyskując własną umowę najmu z dzielnicą. Takie rozwiązanie oznaczało oszczędność dla budżetu Miasta w postaci braku konieczności finansowania remontu następnego lokalu, który musiałby być przyznany uczestnikowi z zasobu dzielnicy, a dla uczestników możliwość pozostania w środowisku i społeczności, w której budowali relacje społeczne, poznawali instytucje podczas programu.
Zadanie to zostało w pełni zrealizowane. Uczestnicy mieli możliwość pobytu w tym samym mieszkaniu po zakończeniu programu na podstawie własnej umowy najmu. Program NM FFW to jedyny program NM w Warszawie, w którym było to możliwe. Było to konsekwencją zaangażowania partnerów, dzielnic oraz przemyślanych decyzji na etapie planowania partnerstwa dotyczących rodzaju zasobu mieszkaniowego wykorzystywanego w programie.
Podstawy zapewniania trwałości prawa do mieszkania dla uczestników Programu NM FFW G20:
W innych projektach realizowanych w Mieście we współpracy z organizacjami pozarządowymi w zakresie udostępniania lokali mieszkalnych na rzecz wspólnoty samorządowej stosowane bywa rozwiązanie polegające na pozyskiwaniu lokali z zasobu Skarbu Państwa – zarządzanego przez Miasto, ale niebędącego częścią zasobu mieszkaniowego Miasta.
Takie rozwiązanie przyjęto w Partnerstwie „Housing First – Najpierw Mieszkanie”, którego liderem było Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta, a partnerem samorządowym Biuro Pomocy i Projektów Społecznych m.st. Warszawy. Lokale udostępnione zostały na czas realizacji projektu, a ich dalsze użytkowanie przez realizatora programu wymagało nowych porozumień władz m.st. Warszawy i Wojewody Mazowieckiego zarządzającego mieniem Skarbu Państwa.
W przypadku zastosowania tej procedury uczestnicy nie mają możliwości podpisania umowy najmu lokalu, w którym gospodarują w programie. Mogą złożyć wniosek o pomoc mieszkaniową z zasobów Miasta i po pozytywnej weryfikacji uzyskać prawo do najmu innego lokalu.
Wstępnie kryteria były weryfikowane przez realizatora programu podczas kwalifikacji i angażowania na podstawie Fiszek NM oraz wywiadu z uczestnikiem. Faktyczna weryfikacja odbywała się po złożeniu wniosków o pomoc mieszkaniową – dopiero w ramach działań dzielnic możliwe było zweryfikowanie sytuacji uczestników, np. pod kątem (nie)posiadania tytułu prawnego do innego lokalu.
W przypadku uczestników z grupy GN20 weryfikacja była dokonywana przez instytucję zgłaszającą do programu – ośrodek pomocy społecznej we współpracy z wydziałem zasobów lokalowych dla dzielnicy. Dodatkowo weryfikowana była możliwość utrzymania prawa do lokalu przez uczestnika podczas uczestnictwa w programie i ewentualne zagrożenia. Jeśli zidentyfikowano zagrożenia, np. w postaci zagrożenia eksmisją, wydania negatywnej decyzji o przedłużeniu najmu na czas określony, zadłużenia czynszowego, były one przedmiotem pracy wspierającej w programie.
Bariery, jakie napotkali niektórzy uczestnicy, starając się o pomoc mieszkaniową:
„Jeden z uczestników przyjął mieszkanie w ramach standardowej procedury starania się o pomoc mieszkaniową i poinformował pracowniczkę wspierającą, że zaraz dostanie klucze. Ponieważ to nie następowało, partnerzy projektu podjęli próbę wyjaśnienia sytuacji. Okazało się, że uczestnik otrzymuje zachowek w transzach rozłożonych na dłuższy czas, co powoduje okresowy wzrost zarobków. Aby skorzystać ze wskazanego lokalu, musiałby zmienić wniosek o pomoc mieszkaniową i wystąpić o najem na czas nieoznaczony, co oznaczałoby wyższy czynsz, lub wstrzymać się z przyjęciem lokalu do zakończenia otrzymywania zachowku. Ostatecznie zrezygnował z tego lokalu i rozpoczął procedurę pozostania w lokalu programowym” [omówienie ZS].
„Inny uczestnik uzyskał postanowienie o upadłości konsumenckiej, ale komornik przez pomyłkę zajął jego pieniądze, co spowodowało wyrwę w budżecie i brak środków do życia. Uczestnik rozważał wystąpienie do pracodawcy o zwiększenie wymiaru zatrudnienia, aby zwiększyć dochód. Wyższe wynagrodzenie oznaczało przekroczenie kryterium dochodowego dla najmu socjalnego na czas nieoznaczony, aktualne wynagrodzenie oznaczało przekroczenie kryterium dla najmu na czas oznaczony (tzw. socjalnego). Ze względu na brak środków do życia uczestnik zdecydował o zaniechaniu starania się o pomoc mieszkaniową” [omówienie ZS].
Uczestnicy, którzy wyrazili wolę pozostania w mieszkaniu programowym po zakończeniu uczestnictwa, mieli taką możliwość. Skierowanie do najmu tego samego lokalu uzyskiwali na podstawie wniosku o pomoc mieszkaniową zgodnie z uchwałą najmową. Wniosek mogli złożyć wcześniej w dzielnicy ostatniego zameldowania lub jeśli było to poza Warszawą, to w dowolnie wybranej dzielnicy.
W przypadku uzyskania kwalifikacji do najmu uczestnik oczekiwał na skierowanie do zawarcia umowy najmu w mieszkaniu programowym. Fakt pobytu w mieszkaniu nie był przeszkodą, nawet jeśli przekroczone było „kryterium metrażowe”, ponieważ wynikał z udziału w programie realizowanym w partnerstwie organizacji pozarządowej i Miasta (uchwała najmowa par. 7 ust. 2 pkt 8).
Zgodnie z wartością NM „decydowanie” zespół wspierał uczestników w procesie składania wniosku, ale nie przymuszał do tego, pozostawiając to decyzji uczestników. W praktyce wszyscy uczestnicy, którzy spełniali kryteria i złożyli wnioski, uzyskali kwalifikację do udzielenia pomocy mieszkaniowej.
Po uzyskaniu kwalifikacji uczestnik otrzymywał skierowanie do zawarcia umowy najmu, a następnie zawierał umowę z właściwym Zarządem Gospodarowania Nieruchomościami (ZGN) lub Wydziałem Zasobów Lokalowych, jeśli w dzielnicy nie było ZGN. Z dniem zawarcia umowy uczestnik stawał się najemcą mieszkania i od tej chwili to na nim ciążyła odpowiedzialność za lokal i płatności z tym związane.
W trakcie uczestnictwa (do 31 stycznia 2023 r.) ośmioro uczestników złożyło stosowne wnioski i otrzymało skierowanie do najmu lokalu programowego, podpisało umowy najmu, siedem kolejnych osób planowało to zrobić w najbliższym czasie. Dwie osoby zostały zweryfikowane negatywnie (kryterium dochodowe), co skutkowało przeniesieniem ich do grupy projektowej G130. Troje uczestników dostało skierowania do najmu innych lokali w ramach procedury starania się o pomoc mieszkaniową, którą rozpoczęli przed udziałem w programie. Osoby te podjęły decyzję o pozostaniu w lokalach programowych i uzyskania skierowania do ich najmu.
Zasada oddzielenia mieszkania od wsparcia wynika z wartości „mieszkanie jako prawo”. Mieszkanie jest prawem, które nie zależy od postępu lub regresu uczestnika w procesie leczenia, zdrowienia. Nie oznacza to, że pobyt jest bezwarunkowy – prawa wiążą się z odpowiedzialnością. Realizator programu musi móc egzekwować warunki przewidziane w umowie uczestnictwa, dbając o to, aby konsekwencje ich łamania wiązały się z właściwym obszarem uczestnictwa. Jeśli łamane są warunki mieszkaniowe, konsekwencje dotyczą obszaru mieszkaniowego.
Rozwiązaniem pozwalającym na spełnienie warunku oddzielenia mieszkania od wsparcia w grupie G20 była zasada, że zarówno w przypadku pozyskiwania lokali z zasobów miasta, jak i od właścicieli prywatnych najemcą był realizator programu, który udostępniał lokale uczestnikom na podstawie umów uczestnictwa obejmujących pobyt w mieszkaniu. Uczestnicy programu nie byli najemcami, tylko osobami w kryzysie bezdomności uczestniczącymi w programie na rzecz jej trwałego zakończenia realizowanym przez organizację w partnerstwie z Miastem.
Rozwiązanie to sprzyjało pozyskaniu lokali poprzez udzielenie wiarygodnych dla właścicieli mieszkań gwarancji płatności czynszu i dbałości o stan lokalu. Ponadto pozwalało realizatorowi na zarządzanie pobytem zgodnie z zasadami programu, m.in. szybkie wyegzekwowanie opuszczenia lokalu z powodu złamania warunków pobytu (niepłacenia czynszu, zakłócania porządku społecznego, przyjmowania innych osób „na waleta” oraz unikania spotkań z zespołem specjalistów).
Rozwiązanie to osłabiało przekonanie uczestników co do trwałości ich „prawa do mieszkania”, ponieważ nie mieli prawdziwej umowy najmu, nie mogli się zameldować na pobyt stały, starać się o dodatek mieszkaniowy, a na ich umowach pobytu figurowała data zakończenia projektu, która wywoływała niepewność co do przyszłości. Oznaczało to, że przyjęta w programie NM FFW forma organizacyjna realizacji wartości mieszkania jako prawa, w oczach uczestników nie spełniła swojej funkcji.
Na szczęście pobyt w mieszkaniu programowym nie stanowił bariery dla starania się o umowę najmu bezpośrednio z Miastem. Uczestnicy wiedzieli, że jest intencją partnerów projektu, aby mogli uzyskać umowę taką jak inni mieszkańcy, co trochę zmniejszało niepewność.
Spełnienie zasady oddzielenia lokalu od wsparcia w przypadku osób objętych wsparciem zespołu specjalistów posiadających własną umowę najmu GN20 było oczywiste, ponieważ umowa najmu mieszkania była całkowicie niezależna od realizatora. Jest to rozwiązanie bardziej spójne z wartością „mieszkanie jako prawo” niż przyjęte w grupie G20. Z drugiej strony uniemożliwiało ono wyegzekwowanie zasad programu dotyczących pobytu w mieszkaniu, m.in. usunięcie z lokalu z powodu braku kontaktu z zespołem specjalistów.
Czynsz w lokalach wynajmowanych realizatorowi programu był ustalony według stawek obowiązujących w mieszkaniowym zasobie Miasta (Zarządzenie Prezydenta m.st. Warszawy Nr 1878/2019 z dnia 20 grudnia 2019 r. w sprawie ustalenia stawek czynszu za 1 m² powierzchni użytkowej w lokalach mieszkalnych, których właścicielem jest miasto stołeczne Warszawa) dla lokali wynajmowanych na czas nieoznaczony. Na początku programu stawka czynszu za 1 m² powierzchni użytkowej wynosiła 8,13 zł. Uwzględniając opłaty za tzw. media (opłaty niezależne od właściciela) całkowita opłata za 20 metrowy lokal wynosiła ok. 300 zł.
Opłaty te ponosił najemca, czyli Fundacja Fundusz Współpracy. W trakcie realizacji programu stawki czynszu zostały podniesione do 10,81 zł, wzrosły też opłaty za media, co spowodowało, że od stycznia 2023 r. średnia opłata za najem mieszkania programowego wynosiła między 500 a 600 PLN (szacunek realizatora). Realizator płacił czynsz od daty podpisania umowy najmu z Dzielnicą, także w okresie, w którym mieszkanie nie było jeszcze udostępnione uczestnikowi, trwał remont lub formalności.
Wysokość opłat z tytułu czynszu i mediów pobieranych od uczestników mieszkających w mieszkaniach programowych (G20) była określona w umowie uczestnictwa jako 1/3 miesięcznego dochodu uczestnika zadeklarowanego przez niego w oświadczeniu stanowiącym załącznik do umowy, bez względu na źródło dochodu, np. zasiłki, zatrudnienie, zatrudnienie nierejestrowane, zbieranie wyrzuconych przedmiotów, itd.
Opłata miała być uiszczana od czwartego miesiąca pobytu w mieszkaniu programowym. Uczestnicy nieposiadający żadnych dochodów oraz ci, którzy mieli dochód na tyle niski, że 70% nie starczyłoby na podstawowe potrzeby, byli zwolnieni. Opłaty były ponoszone na rzecz najemcy, czyli realizatora programu.
Zdecydowana większość uczestników posiadała bardzo niskie dochody. Pochodziły one z zasiłków i świadczeń pomocy społecznej oraz nieformalnej pracy, np. zbierania wyrzuconych przedmiotów, żebrania, „wędkowania”. Główny dochód zazwyczaj stanowił zasiłek stały przyznawany osobom o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności oraz niezdolnym do pracy z powodu wieku (kobiety 60 lat, mężczyźni 65 lat). Osoby, które nie posiadały prawa do zasiłku stałego, uzyskiwały zazwyczaj inne zasiłki (celowe, okresowe) w podobnej wysokości. Zasiłek stały dla osoby samotnie gospodarującej wynosił na początku realizacji programu 645 zł, pod koniec 2022 r. – 719 zł.
W grupie GN20 wysokość opłat z tytułu czynszu i mediów ponoszonych przez uczestników była niezależna od realizatora programu. Uczestnicy regulowali opłaty zgodnie ze swoimi umowami najmu bezpośrednio na rzecz właściciela mieszkania (dzielnicy) oraz dostawców mediów. Faktyczna wysokość opłat ponoszonych przez uczestników nie była monitorowana, jeśli jednak uczestnikowi dramatycznie brakowało środków do życia, realizator udzielał pomocy, np. żywnościowej, w zakupie leków, tak aby uczestnikowi łatwiej było wywiązać się z opłat mieszkaniowych [omówienia ZS].
W obydwu grupach projektowych realizator nie miał bezpośredniego wpływu na przyznanie uczestnikowi pomocy finansowej w formie zasiłków z pomocy społecznej, dodatku mieszkaniowego czy obniżki czynszu, w sytuacji w której jego dochód był na tyle niski, że wydatki na cele mieszkaniowe przekraczały 30%. W praktyce zdecydowana większość uczestników miała świadczenia przyznane w ramach standardowej pomocy społecznej.
Zgodnie z wartością NM „decydowanie” podstawą do podjęcia przez realizatora współpracy z lokalnymi instytucjami pomocy społecznej powinna być decyzja uczestnika, np. prośba o pomoc w wystąpieniu z wnioskiem o pomoc społeczną. W Programie „Ambiwalencja”, realizowanym na rzecz uczestników w analogicznej sytuacji mieszkaniowej, część uczestników nie zdecydowała się na korzystanie ze wsparcia OPS ze względu na swoje wcześniejsze doświadczenia – czuli się bardziej kontrolowani niż wspierani przez te instytucje.
Dwadzieścia jeden lokali programowych przekazanych do programu z zasobów miejskich było lokalami zapewniającymi możliwość samodzielnego gospodarowania w obrębie lokalu. Średnia powierzchnia użytkowa lokalu wynosiła 20 m2 (najmniejszy metraż 14,49 m2, największy – 28 m2). Lokale składały się z pokoju, kuchni lub aneksu kuchennego, przedpokoju i łazienki z WC. W chwili przekazania realizatorowi lokale miały mieć sprawną instalację wodociągową, kanalizacyjną, centralnego ogrzewania oraz centralną ciepłą wodę. Miały się znajdować w budynkach niewymagających generalnego remontu.
W chwili przekazania mieszkania realizatorowi wszystkie, poza jednym, wymagały remontu (20 lokali), który na mocy umowy partnerskiej musiał być przeprowadzony przez realizatora. Środki finansowe, jakie realizator mógł zapewnić na ten cel we wniosku o dofinansowanie, były znacznie niższe niż szacowany koszt remontu na etapie planowania programu. Średni koszt remontu na podstawie danych m.st. Warszawy wynosił 35 000 zł. W praktyce koszty remontów były znacznie wyższe (ok 45-55 tys. zł). Brakujące środki realizator pozyskał poprzez fundraising.
Remonty trwały długo. Średni czas, jaki upłynął od podpisania umowy z Miastem do przekazania kluczy uczestnikom wyniósł 9 miesięcy. W tym okresie realizator zobowiązany był do regulowania czynszu na rzecz Miasta.
W chwili udostępniania lokali uczestnikom były one odremontowane, z jednym wyjątkiem – uczestnik, który był z zawodu stolarzem, zdecydował, że samodzielnie dokończy remont, na co zespół wspierający zgodnie z wartością „decydowanie” przystał. Mieszkania były wyposażone w ramach środków i darowizn rzeczowych pochodzących od darczyńców. Uczestnicy mieli niewielki wpływ na wystrój i rodzaj wyposażenia (wiele przedmiotów było używanych, z drugiej ręki), ale mieszkania podobały im się.
Lokale udostępnione na rzecz uczestników programu NM – zarówno z zasobów miejskich (21), jak i prywatnych (2) – znajdowały się na terenie pięciu lewobrzeżnych dzielnic m.st. Warszawy: Ochoty, Śródmieścia, Woli, Żoliborza oraz Bielan. W jednym budynku znajdował się tylko jeden lokal programowy. Miały być zlokalizowane poza budynkami, w których mieszkało wiele osób z problemami – mającymi np. historię zakłócania porządku społecznego, zadłużenia czynszowego, nieleczonych uzależnień, doświadczenie eksmisji.
Według oceny partnera samorządowego (BPL) lokale znajdowały się w budynkach o różnej strukturze własności: będących w 100% własnością Miasta, gdzie wszystkie lokale są wynajmowane przez Miasto oraz należących do wspólnot mieszkaniowych, w których Miasto posiada na własność pojedyncze lokale. Wśród mieszkańców byli zarówno właściciele, jak i osoby posiadające umowy najmu na czas nieoznaczony (dawniej zwane komunalnymi) oraz na czas oznaczony (dawniej zwane socjalnymi), co oznacza, że posiadali zróżnicowane dochody.
W rzeczywistości Programu NM FFW zespół gasił pożary dotyczące sąsiedzkiego współżycia wynikające zarówno z zachowań uczestników, jak i sąsiadów. Najlepszym możliwym sąsiedztwem w lokalizacjach, w których mieściły się lokale programowe, okazało się sąsiedztwo obojętne, w którym każdy żył w swoim mieszkaniu, nie przeszkadzał innym, nie wtrącał się ani nie interesował. Wyzwaniem dla zespołu było ustalenie, czy skargi mieszkańców na uczestników wynikały z faktycznego nieprzestrzegania zasad współżycia sąsiedzkiego, czy też były podyktowane uprzedzeniami, stereotypami, „czepianiem się” o zachowania, które nie powinny nikogo interesować.
Program NM FFW był finansowany w ramach budżetu Partnerstwa obejmującego czterech partnerów: realizatora Programu Fundację Fundusz Współpracy, partnera samorządowego m.st. Warszawę reprezentowane przez Biuro Polityki Lokalowej, Fundację Najpierw Mieszkanie Polska oraz partnera zagranicznego Fundację Y-Saatio.
Budżety partnerów według wniosku o dofinansowanie (grudzień 2022):
Środki dodatkowe:
CAŁKOWITY KOSZT REALIZACJI ZADAŃ PARTNERSTWA: 5 855 838,50 zł
Według danych realizatora faktyczny koszt całego Partnerstwa wyniósł około 5 855 838,50 zł. W tym około 600 000 zł zostało pozyskanych od prywatnych darczyńców w formie pomocy finansowej i rzeczowej przeznaczonej głównie na remonty mieszkań programowych należących do m.st. Warszawy wynajętych realizatorowi programu i wyposażenie mieszkań programowych, ich bieżące utrzymanie (poza samymi opłatami za mieszkanie), dodatkowe usługi medyczne i leki dla uczestników (około 17 tys. zł oraz leki podarowane jako pomoc rzeczowa), superwizja zespołu specjalistów (11 200 zł).
Według wniosku o dofinansowanie realizator programu posiadał środki na pokrycie kosztów czynszu w lokalach miejskich oraz opłat za media do wysokości 350 zł średnio miesięcznie za lokal – za 20 lokali w okresie przewidzianym w pierwotnym harmonogramie pozyskiwania lokali (po pięć co kwartał od początku siódmego miesiąca realizacji projektu do planowanego zakończenia), w sumie 306 000 zł (FFW, 2019). Dodatkowo realizator posiadał 260 000 zł na pokrycie kosztów najmu czterech lokali z zasobu prywatnego (FFW, 2019).
W Partnerstwie nie była prowadzona analiza efektywności kosztowej Programu NM FFW. Dane finansowe na potrzeby modelu zostały przekazane przez realizatora programu Fundację Fundusz Współpracy i stanowią podsumowanie wydatkowania środków na realizację niektórych zadań Partnerstwa związanych z programem NM (Tabela 18).
Przekazane dane nie pozwalają na wskazanie kosztu samego programu NM realizowanego na rzecz uczestników z grupy G20 i GN20 (zespół specjalistów udzielał też wsparcia „punktowego” w ramach grupy G130), a co za tym idzie – kosztu programu w przeliczeniu na jednego uczestnika, jednego pracownika zespołu specjalistów, jedno mieszkanie, jeden miesiąc itd.
Koszt zapewnienia mieszkań uczestnikom (G20):
Dla uczestników, których dochód był na poziomie zasiłku stałego z pomocy społecznej (większość) opłaty za mieszkanie obejmujące czynsz i media nie mogły przekraczać 193 zł na początku programu i 240 zł pod koniec (w trakcie programu wzrosła wysokość zasiłku stałego z 614 zł do 719 zł). Łączna kwota opłat, jakie realizator zebrał od uczestników w trakcie programu, to 8115 zł. Szacunkowa łączna liczba miesięcy udostępniania lokali uczestnikom określona na podstawie monitoringu wdrożenia to około 150 miesięcy (dotyczy udostępniania 17 mieszkań miejskich z 23 wykorzystywanych w programie w tym dwóch wynajmowanych przez realizatora od prywatnych właścicieli).
Realizator programu nie przekazał danych o wysokości miesięcznych opłat pobieranych od uczestników, okresie wnoszenia i zwolnienia z opłat, ale porównując sumaryczną kwotę (8115 zł) oraz liczbę miesięcy udostępniania lokali (17 z 23) uczestnikom (około 150 miesięcy), uzyskujemy kwotę 54 zł.
Kwota jaką uczestnicy programu mogli wpłacić zgodnie z zasadami programu była wielokrotnie niższa niż koszt najmu lokali przez realizatora.
W Programie NM FFW na początku funkcjonowania zespołu specjalistów tworzonego przez osoby o kwalifikacjach psychologicznych, terapii uzależnień i psychoterapeutycznych (w trakcie szkolenia), bez dużego doświadczenia w pracy z osobami w kryzysie bezdomności oraz bez pogłębionej wiedzy o metodzie NM, realizator programu przeprowadził szkolenia. Szkolenia wewnętrzne dotyczyły metody „Najpierw mieszkanie”, zewnętrzne obejmowały szkolenie z interwencji kryzysowej (Fortior dla Wielu).
Według „Modelu wstępnego” ważnym elementem przygotowania do pracy miała być wymiana doświadczeń z ekspertami partnera zagranicznego, wizyta studyjna w kraju partnera (Helsinki, Finlandia) oraz pogłębione trzytygodniowe staże terapeutyczne w instytucjach pracujących metodą „Najpierw mieszkanie” prowadzonych przez partnera zagranicznego, Fundację Y-Saatio. Założenia te zostały zrealizowane w minimalnym wymiarze, w formie kilku konsultacji online zespołu specjalistów z partnerem zagranicznym. Realizator programu nie zorganizował wizyty studyjnej ani staży terapeutycznych w zaplanowanym terminie.
Zespół nieznacznie odczuł brak szkoleń dotyczących samej metody NM na początku swojej pracy. Pracownicy mieli za zadanie pracować metodą „Najpierw mieszkanie”, według której przed nimi nikt w Polsce nie pracował, wiedzieli też, że program, który współtworzą, jest monitorowany pod kątem wierności metodzie.
„Jeszcze nie wiedzieliśmy, z czym to się je, jak to będzie wyglądać. Trochę byliśmy na głęboką wodę rzuceni. Zobaczyć, jak to wygląda w innych miejscach, porównać, robi robotę” [Fokus ZS].
Pomocna okazała się możliwość konsultacji niektórych interwencji wobec uczestników z partnerem zagranicznym, która odciążyła zespół z poczucia, że coś robi źle:
„Mieliśmy rozmowy online i to pomogło nam w kilku interwencjach. Dostaliśmy feedback i informację, że Housing First jest elastyczne i w każdym mieście wygląda inaczej, każdy sam te zasady musi posprawdzać” [Fokus ZS].
W miarę funkcjonowania programu, gromadzenia własnych doświadczeń i wypracowywania sposobów postępowania, brak szkoleń przestał być ciężarem. W przekonaniu członków zespołu to, co wynosili z wizyt studyjnych i szkoleń zagranicznych poszerzało ich horyzonty, ale nie miało realnego wpływu na ich pracę, poza drobiazgami, np. wykorzystania tablicy ścieralnej do przeglądowego opisywania sytuacji uczestników (wizyta studyjna w Pradze).
Taka ocena dotycząca współpracy ponadnarodowej rozumianej jako udział w szkoleniach, wizytach studyjnych i wydarzeniach poświęconych wymianie doświadczeń w obszarze „Najpierw mieszkanie” świadczy o dużej pewności siebie po stronie zespołu. Z punktu widzenia partnera projektu Fundacji Najpierw Mieszkanie Polska szkolenia u bardziej doświadczonych kolegów i koleżanek po fachu pozwalają poczuć wspólnotę doświadczeń w innowacyjnej pracy metodą „Najpierw mieszkanie” i nawiązać kontakty wartościowe w pracy, np. pozwalające na konsultacje koleżeńskie.
Dwoje pracowników Partnerstwa uczestniczyło w międzynarodowym szkoleniu trenerów „Najpierw mieszkanie” (Train the Trainer) prowadzonym przez Housing First Europe Hub. Szkolenie obejmowało trzy trzydniowe sesje, podczas których uczestnicy pogłębiali wiedzę o metodzie Housing First i technikach szkoleniowych. Absolwentkami szkolenia z międzynarodowymi certyfikatami zostały Magdalena Syrówka, kierowniczka zespołu specjalistów Programu NM FFW (do stycznia 2023 r.) oraz Julia Wygnańska, Koordynatorka ds. Modelu (KdsM) z ramienia Fundacji Najpierw Mieszkanie Polska.
FNMP we współpracy z partnerem zagranicznym Y-Saatio zorganizowała pogłębione szkolenie pt. „Wartości i model Najpierw Mieszkanie”. Szkolenie prowadzili koordynatorzy Fińskiej Sieci Szkoleń Najpierw Mieszkanie Juha Kahila oraz Juha Soivio z Y-Saatio. Szkolenie składało się z dwóch sesji online oraz całodniowej sesji „na żywo”, która odbyła się w Krakowie (Dzieło Pomocy Św. Ojca Pio). Uczestnikami było dwadzieścia osób pracujących w programach „Najpierw mieszkanie” w Polsce. Szkolenie miało charakter warsztatowy, uczestnicy po wysłuchaniu prezentacji wprowadzających pracowali w małych grupach nad konkretnymi przypadkami i uzyskiwali informację zwrotną w duchu NM.
W ramach Partnerstwa odbyły się wizyty studyjne organizowane przez FNMP: wizyta pracowniczek FNMP w Finlandii w marcu 2020 i w Bergamo we wrześniu 2022 oraz trzy wizyty pracowników instytucji warszawskich w Madrycie (grudzień 2021), Pradze (kwiecień 2022) i Dublinie (kwiecień 2023).
FNMP opracowała merytoryczne relacje z wizyt opublikowane na Portalu Najpierw Mieszkanie najpierwmieszkanie.org.pl. Uczestnicy każdej wizyty zapoznali się z minimum czterema programami NM realizowanymi lokalnie, mieli także możliwość bezpośredniej wymiany doświadczeń z pracownikami programów, poznania ich instytucji na miejscu oraz porozmawiania z ekspertami przez doświadczenie.
Pod koniec realizacji projektu Fundacja Fundusz Współpracy prowadziła szkolenia upowszechniające doświadczenia Programu NM FFW dla pracowników instytucji warszawskich pt. „Metoda HF jako alternatywa dla istniejącego systemu pomocy osobom w kryzysie bezdomności”. Szkolenia trwały pół dnia i obejmowały podstawowe informacje o metodzie i programie.
Autorka publikacji: Julia Wygnańska
Osoby konsultujące: Katarzyna Bogatko, Piotr Czyrka, Ewa Dziura, Kalina Korcz, Mateusz Michałkiewicz, Małgorzata Olejniczak, Paulina Radecka, Agnieszka Siekiera, Magdalena Syrówka, Patrycja Wiedeńska, Michał Zgórzak
Zdjęcia: Anna Hernik, Julia Wygnańska, Przemysław Bogusz
Korekta i redakcja i korekta: Dorota Matejczyk
Grafiki: Ewa Brejnakowska-Jończyk
ISBN: 978-83-968437-1-5
Copyright by Fundacja Najpierw Mieszkanie Polska
Warszawa 2023
Publikacja powstała w ramach partnerstwa „Najpierw mieszkanie – innowacyjne metody trwałego zakończenia problemu bezdomności chronicznej” dzięki dofinansowaniu ze środków Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój Innowacje społeczne i współpraca ponadnarodowa, 4.3 Współpraca ponadnarodowa (POWR.04.03.00-IP.07-00-004/18).
