#OtwartyModelNM SKRÓTY
Program „Najpierw mieszkanie” powstał w Stanach Zjednoczonych na początku lat 90. Ze względu na światowy sukces programu, czego świadectwem jest przeniesienie programu do wielu społeczności, powstała potrzeba stworzenia narzędzia pozwalającego na sprawdzanie, czy nowe programy to faktycznie „Najpierw mieszkanie”, czy ich uczestnicy mogą liczyć na tę samą skuteczność.
W tym celu stworzono skalę wierności NM, czyli kwestionariusz pozwalający stwierdzić, w jakim stopniu adaptacje lokalne odpowiadają amerykańskiemu pierwowzorowi. Kierowano się założeniem, że jeśli program będzie realizowany według zasad pierwowzoru, jego efektywność będzie podobna, czyli bardzo wysoka.
Skala składa się z 41 pytań z czterema odpowiedziami na każde, ułożonymi w kolejności od najmniej do najbardziej wiernej oryginałowi. Odpowiedziom są przypisane punkty, które po zsumowaniu i uśrednieniu dają notę od 1 do 4, pokazującą, jak blisko jest analizowanemu programowi do oryginału. Nota 4 oznacza pełną wierność, nota poniżej 3 oznacza, że program nie jest programem NM.
Pierwsza skala wierności powstała w 2013 roku (Tsemberis, Stefancic, 2013). W roku 2019, w miarę pojawiania się kolejnych analiz wierności oraz badań efektywności programów skalę zaktualizowano (Czech, Tsemberis, 2019). W nowej wersji położono większy nacisk na badanie adekwatności mieszkań i wsparcia do profilu uczestników. Skala została przetłumaczona na język polski i wykorzystana po raz pierwszy w badaniach wierności programów NM FFW oraz NM Dzieła Pomocy Św. Ojca Pio.
Historia badań wierności Housing First
Kwestia wierności programów NM jest przedmiotem dyskusji badaczy i praktyków NM na świecie. Z jednej strony są zwolennicy strzeżenia wierności oryginalnemu amerykańskiemu programowi Pathways to Housing, z drugiej – interesariusze, zwłaszcza z krajów spoza ojczyzny NM, proponujący podejście bardziej otwarte, będące konsekwencją nowej systemowej perspektywy kończenia bezdomności(Demos Helsinki, 2022).
W świetle nowej systemowej perspektywy amerykański pierwowzór programu Pathways to Housing, na podstawie którego powstały skale wierności, powinien być traktowany jako zbiór wytycznych do tworzenia programów prowadzonych w różnych kontekstach lokalnych. Uniwersalny charakter mają bazowe wartości, określane „kluczowymi kardynalnymi wartościami” (ang. key cardinal values), ale już nie poszczególne rozwiązania organizacyjne, np. sposób pozyskiwania mieszkań czy zapewniania usług zdrowia psychicznego.
Nie ma wątpliwości, że wysoka wierność na skali gwarantuje wysoką skuteczność. Po wielu próbach przeniesienia oryginału do innych krajów wiadomo już jednak, że ze względu na różnice w polityce mieszkaniowej, pomocy społecznej, służbie zdrowia przeniesienie 1:1 rzadko jest możliwe. Chcąc przeprowadzić program NM, trzeba kreatywnie szukać sposobów, np. wykorzystywać mieszkania socjalne, wzmacniać dostęp uczestników do publicznej służby zdrowia. W efekcie programy nie będą w 100% wierne oryginałowi, ale będą w najskuteczniejszy możliwy sposób, zgodnie z wartościami NM, kończyć bezdomność uczestników w miejscu, w którym oni żyją.
Wspólna refleksja zespołu wdrażającego i eksperta nad skalą wierności ma pomóc zrozumieć, gdzie jesteśmy, w jakich obszarach warto coś zmienić, a w jakich jest dobrze. Wysokość noty uzyskiwanej na skali jest drugorzędna. Rola eksperta jest jak rola Szerpy, który pomaga wnieść wspinającym się na wielkie góry część ładunku. Ekspert cały czas kieruje uwagę realizatorów na cel, jakim jest nie tyle wdrożenie podręcznikowego „Najpierw mieszkanie”, ile zakończenie bezdomności (Demos, 2022).
Konsultacja wierności Programu NM FFW dokonywana była na bieżąco od lutego 2020 roku do października 2022 roku. Obejmowała pięć etapów:
Przygotowanie modelu wstępnego w formie publikacji pt. „Model wstępny „Najpierw mieszkanie”” (Wygnańska, 2021), stanowiącego podstawę dla planowania Programu NM FFW. Punktem wyjścia był wniosek o dofinansowanie (FFW, 2019) oraz zmiany w realizacji projektu wprowadzone przez partnerów w pierwszym półroczu realizacji programu.
Ze względu na moment tworzenia modelu – początek programu – i naturalny na tym etapie brak doświadczeń realizatora w zakresie metody NM model miał charakter ekspercki. Akcent został postawiony na sprawdzone rozwiązania organizacyjne funkcjonujące na świecie i wartości NM. Autorka modelu przeanalizowała dostępne w tym czasie poradniki metody, m.in. amerykański (Tsemberis, 2010), europejski (Pleace, 2016), kanadyjski i fiński (Y-Saatio, 2018) i na potrzeby polskiej wersji podkreśliła elementy najistotniejsze ze względu na kontekst. Model został skonsultowany z liderem i partnerami podczas dwuetapowych konsultacji.
Monitoring wdrożenia Programu NM FFW był procesem obserwacji programu pod kątem wierności metodzie NM. Działanie to zostało przewidziane we wniosku o dofinansowanie projektu, którego celem było dokonanie transferu konkretnego rozwiązania zagranicznego do Polski w ramach współpracy ponadnarodowej z partnerem zagranicznym. Celem monitoringu było upewnienie się, że właśnie to rozwiązanie zostanie przeniesione.
Pierwotnie monitoring miał być prowadzony przez eksperta zatrudnionego przez realizatora programu. Ekspertka wierności miała być współkoordynatorką projektu, łączniczką między zespołem odpowiedzialnym za wdrożenie oraz zespołem specjalistów pracujących z uczestnikami, świadczyć wsparcie uczestnikom, jednocześnie sygnalizować zagrożenia i czynniki sprzyjające wierności. Monitoring miał mieć zatem charakter obserwacji uczestniczącej.
To założenie się nie sprawdziło. Jeszcze przed zaangażowaniem uczestników okazało się, że potrzeba zagwarantowania wierności oraz potrzeba zarządzania innowacyjnym projektem finansowanym ze środków Centrum Projektów Europejskich były nie do pogodzenia. Tak więc zadania te zostały rozdzielone pomiędzy dwóch niezależnych partnerów. Zadanie zarządzania i prowadzenia programu NM zostało powierzone w całości liderowi projektu Fundacji Fundusz Współpracy, natomiast zadanie monitorowania wierności partnerowi projektu Fundacji Najpierw Mieszkanie Polska. Ekspertka NM została zatrudniona przez partnera w roli Koordynatorki ds. Modelu (KdsM). W jej kompetencjach leżało prowadzenie monitoringu wierności oraz zapewnienie informacji zwrotnej liderowi w formie opinii, która może, ale nie musi być brana pod uwagę.
W efekcie monitoring miał niezależny konsultacyjny charakter dzięki czemu ekspert nie był świadkiem we własnej sprawie, realizator programu miał dowolność w przyjmowaniu własnych rozwiązań, jednocześnie otrzymując na bieżąco informację zwrotną o ich wierności metodzie.
Źródła danych dla monitoringu wdrożenia:
Monitoring wdrożenia programu NM FFW obejmował udział KdsM w spotkaniach zespołu specjalistów, indywidualne pogłębione wywiady KdsM z członkami zespołu oraz z założenia dostęp do danych o sytuacji uczestników oraz przebiegu udzielania im przez zespół wsparcia – gromadzonych w bazie danych.
Spotkania KdsM z zespołem specjalistów odbywały się od sierpnia 2020 do października 2022 roku. Z założenia miały to być zwykłe bieżące spotkania z udziałem KdsM w roli obserwatorki. W praktyce zespół omawiając sytuację uczestników, odnosił się do całego okresu, jaki minął od poprzedniego spotkania (miesiąc lub dwa). Koordynatorka mogła zadawać pytania uściślające, proponować sposób omówienia. Kilka razy zespół zwrócił się z prośbą o opinię dotyczącą zgodności planowanego postępowania z metodą NM.
Odbyło się 18 spotkań (od stycznia 2021 do października 2022 roku). Czas trwania spotkania określał zespół (2-3 godziny, pod koniec ok. 5 godzin w ciągu dwóch dni). Na każdym spotkaniu zespół zdołał omówić sytuację średnio 13 uczestników z grupy G20 i 4 z grupy GN20. Podczas spotkań Koordynatorka robiła notatki, z których pochodzi część cytatów w niniejszej publikacji, oznaczonych jako [omówienia ZS].
Na początku realizacji programu odbyły się trzy rundy indywidualnych pogłębionych wywiadów z członkami zespołu specjalistów prowadzone przez KdsM. Respondenci przekazywali obserwacje dotyczące stosowania w pracy z uczestnikami poszczególnych elementów Modelu wstępnego i nowych pomysłów wypracowanych na bieżąco.
Realizator programu nie przekazał systematycznych danych na potrzeby monitoringu, ponieważ w programie nie było elektronicznej bazy danych, w konsekwencji ten element monitoringu nie został zrealizowany. Dane, które były przekazane podczas bieżących spotkań oraz w korespondencji mailowej zostały wprowadzone do arkusza kalkulacyjnego pt. „Monitoring wdrożenia” [monitoring wdrożenia] i stanowią materiał roboczy wykorzystany zastępczo do celów monitoringu.
Po roku realizacji programu, w lutym 2021, obserwacje zostały podsumowane w wewnętrznym raporcie pt. „Monitoring wdrożenia Programu Najpierw Mieszkanie FFW: 1 lutego 2020–31 stycznia 2021” (Wygnańska, 2021). Wskazano działania projektowe, które były zgodne z rozwiązaniami zaproponowanymi w Modelu wstępnym, i te, które od nich odbiegały. Wskazano zagrożenia i czynniki sprzyjające wierności oraz rekomendacje. Raport został przekazany partnerom projektu jako dokument wewnętrzny.
Przebieg i wyniki badania wierności Programu NM FFW przedstawiono niżej.
Raportem z konsultacji wierności Programu NM FFW jest niniejszy „Otwarty model NM – inspiracja do zakończenia bezdomności”.
Badanie wierności z wykorzystaniem międzynarodowej skali wierności NM zostało przeprowadzona pod koniec realizacji programu w listopadzie 2022 roku. Zastosowano kwestionariusz do oceny wierności z roku 2019 (Czech, Tsemberis) w wersji dla programów z zespołem wspierającym w formule asertywnego wsparcia środowiskowego. Jest to jedyny program w Polsce, którego wierność została zbadana z wykorzystaniem tej skali w wersji dla AWŚ. Ta sama skala w wersji dla zespołów IZP została wykorzystana w badaniu Programu NM Dzieła Pomocy Św. Ojca Pio (Wygnańska, 2022). Badania wierności innych programów NM w Polsce były prowadzone w oparciu o skalę z 2013 roku i ich wyniki są nieporównywalne.
Badanie odbyło się podczas dwóch zogniskowanych wywiadów grupowych i jednego wywiadu indywidualnego moderowanych przez KdsM z:
Przed wywiadami grupowymi każdy uczestnik badania indywidualnie udzielił odpowiedzi na pytania ze skali. Podczas spotkań odpowiedzi były dyskutowane i ustalana jedna najbardziej adekwatna do przebiegu programu zdaniem wszystkich uczestników.
Perspektywa uczestników została uwzględniona częściowo poprzez wkład moderatorki, ekspertki NM, która prowadziła badanie uczestników i wnosiła ich perspektywę do dyskusji.
Łączna uzyskana nota Programu NM FFW na skali wierności to 3,46 - zobacz noty szczegółowe.
Uzyskana nota oznacza, że realizowany program ma tylko nieznacznie niższą ocenę wierności od poziomu oznaczającego wysoką wierność NM według standardów międzynarodowych. W badaniu wierności dziesięciu programów NM na świecie opublikowanym w „European Journal of Homelessness Vol. 12, Issue 3 – Special Edition on Fidelity to the Housing First Model (FEANTSA, 2013) noty powyżej 3,50 uznawano za oznaczające wysoką wierność, poniżej 3 – niską wierność (Założenie to dotyczy not uzyskiwanych w badaniu wierności ze skalą z 2013 roku (Stefancic, Tsemberis).
Na podstawie doświadczeń dotychczas zrealizowanych w Polsce programów NM oraz analizy polskiego kontekstu wprowadzono zmianę adaptacyjną w skali wierności (Tsemberis, Czech, 2019) dotyczącą pytania 5a. Dostosowana skala w języku polskim.
Zmiana polega na uwzględnieniu „gminnych zasobów mieszkaniowych” jako zasobów mieszkaniowych wspierających integrację. Wprowadzając adaptację, przyjęliśmy założenie, że mieszkania miejskie należące bezpośrednio do gmin to zasób ogólnodostępny, udostępniany na podstawie prawa krajowego wyznaczającego jasne granice, do uszczegółowienia przez samorządy lokalne. Jest to pomoc mieszkaniowa, o jaką każda osoba może się starać, niezależnie od tego, czy jest w specjalnym programie, czy nie.
W oryginalnej skali wierności zasoby inne niż prywatne nie są uwzględnione. W Polsce mieszkania z gminnych zasobów mieszkaniowych są dostępne na podstawie kryteriów określonych ustawowo (dochód, trudna sytuacja mieszkaniowa) doprecyzowywanych przez samorządy lokalne. Lokalnie wprowadzane są różne rozwiązania mające zwiększyć dostęp mieszkańców o szczególnych potrzebach do mieszkań, np. lokalne uchwały o mieszkalnictwie wspomaganym, społeczne agencje najmu. Nie ma danych pozwalających na rozstrzygnięcie, w jakim stopniu są one zintegrowane (ogólnodostępne), ale jeśli są dostępne dla członków danej społeczności bez względu na udział w specjalnym programie, powinny być uwzględnione jako „mieszkaniowy zasób gminy”.
Skala wierności została opracowana w USA i jest dostosowana do tamtejszego kontekstu instytucjonalnego, polityki społecznej, pomocy społecznej (m.in. wysokości zasiłków z tytułu niepełnosprawności), mieszkaniowej (dostępności i wysokości „dodatków” mieszkaniowych) oraz leczenia (prywatna służba zdrowia). Nie jest to wzorzec oceny jakości programów NM w Polsce, a raczej narzędzie do poznawania metody i inspiracja do tworzenia programów w największym możliwym stopniu kończących bezdomność tu i teraz.
Autorka publikacji: Julia Wygnańska
Osoby konsultujące: Katarzyna Bogatko, Piotr Czyrka, Ewa Dziura, Kalina Korcz, Mateusz Michałkiewicz, Małgorzata Olejniczak, Paulina Radecka, Agnieszka Siekiera, Magdalena Syrówka, Patrycja Wiedeńska, Michał Zgórzak
Zdjęcia: Anna Hernik, Julia Wygnańska, Przemysław Bogusz
Korekta i redakcja i korekta: Dorota Matejczyk
Grafiki: Ewa Brejnakowska-Jończyk
ISBN: 978-83-968437-1-5
Copyright by Fundacja Najpierw Mieszkanie Polska
Warszawa 2023
Publikacja powstała w ramach partnerstwa „Najpierw mieszkanie – innowacyjne metody trwałego zakończenia problemu bezdomności chronicznej” dzięki dofinansowaniu ze środków Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój Innowacje społeczne i współpraca ponadnarodowa, 4.3 Współpraca ponadnarodowa (POWR.04.03.00-IP.07-00-004/18).
