06.01.2021
Sformułowanie „Najpierw mieszkanie” akcentuje znaczenie pierwszeństwa udostępnienia lokalu jako warunku koniecznego do podjęcia pracy prowadzącej do trwałego poradzenia sobie z problemami leżącymi u podstaw bezdomności. Jednak „Najpierw mieszkanie” to szersza filozofia, metoda pomagania, oparta o komplet wartości odnoszących się do godności ludzkiej we wszystkich jej wymiarach, nie tylko prawa do mieszkania. Wokół tych wartości budowane są zarówno całościowe systemy wsparcia na poziomie polityk krajowych jak i pojedyncze programy wspierające konkretne osoby.
"Najpierw mieszkanie" zawdzięcza swoją nazwę rozumieniu roli mieszkania, miejsca zapewniającego prywatność, samodzielność i bezpieczeństwo w procesie wspierania osób doświadczających bezdomności. Choć mieszkanie wydaje się oczywistym instrumentem radzenia sobie z bezdomnością, zazwyczaj jest postrzegane jako cel, wręcz zakończenie, procesu wychodzenia z bezdomności, a nie instrument w tym procesie. Tradycyjnie udostępnienie lokalu to efekt wsparcia, który musi być wypracowany przez osobę w kryzysie podczas pobytów w różnego rodzaju zbiorowych placówkach, w których ma ona zademonstrować określone zachowania świadczące o gotowości do samodzielnego gospodarowania: abstynencję, stabilne źródło dochodów, uregulowaną sytuację rodzinną i inne.
Sformułowanie „Najpierw mieszkanie” akcentuje znaczenie pierwszeństwa udostępnienia lokalu jako warunku koniecznego do podjęcia pracy prowadzącej do trwałego poradzenia sobie z problemami leżącymi u podstaw bezdomności. Jednak „Najpierw mieszkanie” to szersza filozofia, metoda pomagania, oparta o komplet wartości odnoszących się do godności ludzkiej we wszystkich jej wymiarach, nie tylko prawa do mieszkania. Wokół tych wartości budowane są zarówno całościowe systemy wsparcia na poziomie polityk krajowych jak i pojedyncze programy wspierające konkretne osoby.
Sposób prezentowania wartości Najpierw Mieszkanie ewoluował w miarę upowszechniania się tej metody na świecie. Według jej twórcy, dr Sama Tsemberisa, kluczowych wartości jest pięć :
Mieszkanie czyli dostęp do dającego poczucie bezpieczeństwa, prywatności i ochrony przed światem zewnętrznym, również pogodą lokum, w którym pobyt nie jest uzależniony od postępów i porażek w terapii i procesie wychodzenia z bezdomności, tylko jest prawem. Nienaruszalność pobytu w mieszkaniu jest kluczowa w procesie trwałego żegnania się z bezdomnością osób, które latami bytowały na ulicy.
Decydowanie czyli akceptacja prawa osób wspieranych do decydowania o tym co robią, jakie mają cele, w co i w jakim stopniu się angażują w procesie wychodzenia z bezdomności. Pomagający nie zajmują pozycji „wiedzących lepiej” wyedukowanych specjalistów – to uczestnik programu jest ekspertem od tego, co może zrobić w swoim życiu. Rolą specjalisty jest poszerzanie świadomości opcji i urealnianie celów.
Zdrowienie czyli uznanie prawa uczestników programów do pełnego dobrostanu, czyli dążenia do zdrowia fizycznego i psychicznego, zatrudnienia, edukacji, życia rodzinnego i co za tym idzie obowiązku organizatorów wsparcia do zapewnienia wsparcia w każdym z tych obszarów. Istotnym wymiarem zdrowienia jest traktowanie jako sukces każdego kroku w stronę pełnego zdrowia - szczególnie ważne w obszarze leczenia uzależnień, gdzie dominuje podejście redukcji szkód.
Wspieranie czyli zapewnienie przez organizatorów wsparcia pełnej gamy pomocy dostosowanej do potrzeb osoby, która będąc w kryzysie bezdomności podejmuje wyzwanie pracy nad sobą. Jeśli osoba mierzy się z problemami zdrowia psychicznego, powinna mieć dostęp do wsparcia psychiatrycznego czy terapeutycznego, a nie tylko do wsparcia pracownika socjalnego, który z kolei powinien być dostępny jeśli uczestnik decyduje się na rozwiązanie swoich problemów socjalnych np. uzyskanie orzeczenia o niepełnosprawności, zasiłku itd. Wsparcie jest świadczone metodą środowiskową rozumianą jako towarzyszenie osobie w miejscu jej przebywania bez względu na zmiany sytuacji mieszkaniowych: od ulicy, przez mieszkanie projektowe, szpital aż do pełnej samodzielności.
Społeczność czyli akceptacja społecznej natury człowieka i potrzeby do bycia we wspólnocie współtworzonej przez osoby, dla których bezdomność nie jest głównym wyzwaniem. Ludzie potrzebują budowania relacji społecznych nie tylko w ramach najbliższej rodziny i gospodarstwa domowego czy w grupie ludzi doświadczających podobnych problemów, ale także w ramach sąsiedztwa i sieci bliższych i dalszych znajomych.
Najpierw Mieszkanie zyskuje wymiar systemowy, gdy w ramach polityk wobec zjawiska bezdomności funkcjonują skoordynowane programy oparte na wartościach NM, odpowiadające na gamę potrzeb ludzi w trudnej sytuacji mieszkaniowej i zazwyczaj stojącej za nią trudnej sytuacji życiowej i zdrowotnej. Im bardziej złożona jest sytuacja człowieka np. obejmuje długotrwałe przebywanie na ulicy, choroby psychiczne i - zazwyczaj najbardziej widoczne - uzależnienie od substancji, tym bardziej mieszkaniowy i specjalistyczny charakter ma proponowana pomoc. Zbiorowe noclegownie i schroniska istnieją jako formy szybkiej interwencji i są traktowane jako krótkoterminowe rozwiązanie problemu dosłownego braku dachu nad głową. Pobyt w nich służy dokonaniu diagnozy potrzeb pod kątem skierowania do programu mieszkaniowego rokującego największą skuteczność w trwałym rozwiązaniu. Czasem pomocą jest szybko przyznany zasiłek pieniężny na spłatę zadłużenia czynszowego, czasem opłacenie pobytu w hostelu robotniczym, czasem mediacja rodzinna, innym razem skierowanie do wysokospecjalistycznego i intensywnego wsparcia udzielanego w programach Najpierw Mieszkanie.
Cele polityk realizujących wartości NM odnoszą się do zmiany w sytuacji ludzi, której podporządkowane są zmiany w kształcie świadczonych usług np. wprowadzenie standardu schronisk, powołanie koordynatora ds. bezdomności w rządzie, itd. Celem pierwszego fińskiego programu wprowadzającego system Najpierw Mieszkanie (Pavvo I, 2008-2011) było zmniejszenie o połowę liczby osób doświadczających długotrwałej bezdomności, z kolei jednym z celów strategii norweskiej było zmniejszenie rozpoczynanych spraw o eksmisję o połowę, a liczby faktycznych eksmisji o 30% .
Celem strategii nie musi być osiągnięcie tzw. „absolutnego zera bezdomności”, czyli sytuacji, w której nikt tego kryzysu nie doświadcza. Nawet w Finlandii, gdzie bezdomność uliczna obecnie prawie nie występuje, osoby zarządzające systemem wsparcia liczą się z pojawianiem się ludzi w kryzysie np. w konsekwencji kryzysu klimatycznego, który będzie dotykał różnych rejonów na ziemi i powodował migracje do bezpieczniejszych miejsc. Za realny cel polityk wobec bezdomności uznaje się tzw. „funkcjonalne zero” , czyli sytuację, w której funkcjonuje wystarczająca ilość form pomocy o charakterze mieszkaniowym czyli mieszkań treningowych, programów szybkiego przekwaterowana (ang. rapid-rehousing), programów Najpierw Mieszkanie, ale też programów prewencyjnych, dzięki którym pierwsze symptomy zagrożenia bezdomnością są natychmiast identyfikowane i powodują uruchomienie wsparcia kończącego już samą ewentualność bezdomności. Innymi słowy, liczba osób dla których bezdomność jest nowym doświadczeniem jest co najwyżej równa lub mniejsza liczbie osób, dla których bezdomność staje się przeszłością.
Wartości „Najpierw mieszkanie” znajdują zastosowanie w działaniach prowadzonych również w mniejszej skali, czyli na poziomie konkretnych programów, adresowanych do określonej liczby uczestników, zatrudniających specjalistów, funkcjonujących w danym miejscu i czasie. Przykładem takiego programu jest Program Najpierw Mieszkanie Fundacji Fundusz Współpracy realizowany w partnerstwie z Biurem Polityki Lokalowej m.st. Warszawy, Fundacją Najpierw Mieszkanie Polska oraz Y-Saatio, architektką systemu NM w Finlandii, w ramach projektu „Najpierw mieszkanie – innowacyjne metody trwałego rozwiązania problemu bezdomności chronicznej” finansowanego ze środków Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój (POWER IV. 4.3) od sierpnia 2019 do października 2022 roku w Warszawie.
Uczestnikami programu jest czterdzieści osób przebywających w Warszawie, posiadających co najmniej trzyletnie doświadczenie bezdomności i mierzących się z kryzysem psychicznym w postaci chorób i zaburzeń psychicznych również współwystępujących np. schizofrenii czy depresji wraz z uzależnieniem od substancji. Udział w programie zaczyna się od zaocznego zgłoszenia informacji o potencjalnym uczestniku lub uczestniczce do Zespołu Specjalistów poprzez anonimową Fiszkę NM , ankietę pomagającą scharakteryzować historię bezdomności i wyzwania zdrowia psychicznego. Po dokonaniu analizy fiszek członek Zespołu Specjalistów podejmuje kontakt z wybranymi osobami i próbuje zbudować relację w oparciu o przewidywalną obecność, zaufanie i sprawczość. Jeśli osoba podejmie decyzję o zaangażowaniu się w pracę nad swoimi problemami w ramach programu, relacja przeradza się w trwałą pomoc obejmującą wsparcie całego zespołu świadczone według wartości NM, obejmujące m.in. możliwość pobytu w lokalu programu w chwili wyrażenia takiej gotowości przez uczestnika.
Trzonem Zespołu Specjalistów NM FFW jest pięcioro psychoterapeutów i terapeutów uzależnień wspieranych przez pracowniczkę socjalną, radczynię prawną, pielęgniarza/ratownika, majstra oraz eksperta przez doświadczenie. Specjaliści pracują w schemacie asertywnego wsparcia środowiskowego czyli zespołowo: każdy członek zespołu jest przygotowany do pracy z każdym uczestnikiem dzięki stałej wymianie informacji podczas codziennych i cotygodniowych spotkań. Zespół prowadzi telefon dostępny przez 24 godziny na dobę 7 dni w tygodniu. Mieszkania przeznaczone dla uczestników programu, którzy podejmą wyzwanie przeprowadzki, zapewniane są we współpracy z warszawskimi dzielnicami, które ze swojego zasobu wydzieliły pulę lokali i wynajęły je Fundacji Fundusz Współpracy w oparciu o par 24 ust. 3. uchwały w sprawie zasad wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu miasta stołecznego Warszawy . Fundacja odpowiada za dokonanie niezbędnych remontów, a warszawski samorząd przyjął zobowiązanie wypracowania rozwiązania proceduralnego, które zapewni uczestnikom kontynuację pomocy mieszkaniowej z zasobów miasta po udanym zakończeniu programu. W programie założono, że 70% Uczestników zakończy go sukcesem rozumianym jako umiejętność samodzielnego utrzymywania się w lokalu po dwóch latach uczestnictwa w sposób nie powodujący kolejnych epizodów bezdomności, zgodnie ze wskaźnikami osiąganymi w Programach NM realizowanych na całym świecie.
Doświadczenia z wdrażania programu zostaną zebrane w Warszawskim Modelu Najpierw Mieszkanie, który ma być opublikowany w 2022 r. Powstanie także Portal Wiedzy o Najpierw Mieszkanie pod adresem www.najpierwmieszkanie.org.pl.
Zrozumienie trzypoziomowej natury Najpierw mieszkanie jako wartości w pomaganiu, polityki społecznej wobec zjawiska oraz konkretnego programu, jest ważne dla trafnego zaplanowania celów i dynamiki rzecznictwa dającego szansę na realne rozwiązanie problemu bezdomności. Realne rozwiązanie polega na tym, że każda osoba, dla której wsparcie według wartości NM jest jedynym sposobem poradzenia sobie z bezdomnością, ma możliwość skorzystania z niego.
Z doświadczeń europejskich wynika, że sprowadzanie "Najpierw mieszkanie" li tylko do konkretnego programu nie prowadzi do tego celu, wręcz buduje zawód i frustrację. Mike Allen, były Prezydent FEANTSA, obecnie m.in. współkoordynator Housing First Europe Hub nazwał to paradoksem "Najpierw mieszkanie". Dynamika rozwoju NM traktowanego wyłącznie jako program jest następująca:
To paradoks wynikający z wąskiego rozumienia NM: mimo sukcesów programów realizowanych w dużej skali na rzecz dużych grup uczestników w wielu społecznościach, w większości krajów zjawisko bezdomności nie zostało zlikwidowane nawet na poziomie funkcjonalnego zera. Najpierw mieszkanie jest traktowane jak „kwiatek do kożucha”, ciekawa usługa będąca dodatkiem do usług tradycyjnych, które pozostają podstawową formą wsparcia finansowaną przez państwa. Przy powszechnej potrzebie interesariuszy tradycyjnego systemu do zachowania status quo, ewentualnie ewolucyjnego dopuszczania kosmetycznych zmian, decydentom ciężko podjąć strategiczną decyzję o reformie systemu i przekierowaniu środków na innowacyjne rozwiązania. Bezdomność trwa w niezmienionej formie, a szansę na jej zakończenie dostaje niewielki odsetek wybrańców pojedynczych programów. Wyjątkiem jest Finlandia. Dlaczego?
W Finlandii wartości Najpierw Mieszkanie zostały wdrożone na poziomie systemowym. Interesariusze wspólnie pojęli decyzję o likwidacji masowych schronisk. Rząd we współpracy z samorządami, deweloperami i organizacjami społecznymi zaprojektował i zrealizował trzy kolejne krajowe programy redukcji bezdomności zapewniając finansowanie proporcjonalne do kosztów osiągnięcia założonych efektów . Efekty zostały ustalone w oparciu o rzetelne badania bezdomności i odnosiły się bezpośrednio do zmniejszenia w zadeklarowanym czasie liczby osób doświadczających tego kryzysu. Organizacje pozarządowe prowadzące tradycyjne wieloosobowe placówki uzyskały dofinansowanie pozwalające na przekształcenie ich w budynki złożone z indywidualnych lokali mieszkalnych, do których użytkownicy posiadają tytuł prawy, niezależny od oceny postępów w terapii. Rozwinięto programy rozproszonych mieszkań wspieranych udostępnianych zgodnie z wartościami NM. Kadry organizacji poddały się szkoleniom.
Finlandia jest obecnie jedynym krajem na świecie, w którym skala bezdomności systematycznie maleje zbliżając się do poziomu absolutnego zera. Dobrą praktyką okazało się przyjęcie „Najpierw mieszkanie” we wszystkich trzech wymiarach: wartości, systemu i programów.
POwyższy artykuł ukazał się w "Informatorze Rzeczniczym 2020" Koalicji Rzeczniczej Habitat for Humanity Poland.
