Karty praw osób dośw. bezdomności

W wielu europejskich społecznościach pojawiają się praktyki, które wprost lub nie wprost kryminalizują bezdomność. W reprezentatywnych dzielnicach zabrania się spania na chodnikach pod sankcją grzywny, ustawia się ławki z przegrodami uniemożliwiającymi położenie się, ubikacje publiczne udostępnia się wyłącznie za opłatą a jako rozwiązanie problemu bezdomności proponuje się miejsce w noclegowni. Osoby, które mieszkają w miejscu nie posiadającym adresu, np. w samodzielnie skleconym szałsie w miejskim lesie nie mogą zarejestrować się jako wyborcy. Osoby nie mające dostępu do bieżącej i ciepłej wody nie są w stanie zachować określonego normą stanu higieny, w związku z czym są narażone na społeczną niechęć i wykluczane z możliwości korzystania z publicznych dóbr np. transportu miejskiego. To właśnie ludzie, którym takie praktyki nie pozwalają w pełni korzystać z ich praw są autorami kart.

Najbardziej znana Karta praw osób doświadczających bezdomności została stworzona przez osoby skupione w Grupie roboczej ds. partycypacji Europejskiej Federacji Krajowych Organizacji Pracujących na rzecz Osób Bezdomnych FEANTSA oraz Housing Rights Watch. Szerszą informacje o Karcie FEANTSA przygotowała Ogólnopolska Federacja na rzecz Rozwiązywania Problemu Bezdomności. Tę Kartę w formie deklaracji przyjęły władze dziewięciu miast w Europie, m.in. Gdańsk w 2020 r. Trwa kamapnia na rzecz upowszechnienia Karty. Na stronie kampanii znajduje się  m.in. #HomelessBillofRights w oryginale oraz mapa wskazująca miasta, które przyjęły Kartę. W 2019 r. w odpowiedzi na wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich przyjęcie Karty zadeklarowały władze m.st. Warszawy. Zrobiły to na początku 2024r. potwierdzając zainteresowanie problemem bezdomności i deklarując podejmowanie działań sprzyjających realizacji praw.  

Nieco bardziej rozbudowaną i radykalną w przedstawianiu punktu widzenia osób w kryzysie bezdomności Kartę stworzyła francuska Fundacja Abbe Pierre. Ta Karta zawiera m.in. zapisy chroniące osoby mieszkające w prowizorycznych schronieniach przed działaniami ze strony właściciela lub zarządzającego terenem lub budynkiem. "Nikt nie może być adresatem gróźb ani wymuszeń ze strony właściciela lub zarządzającego, sił porządkowych lub jakichkolwiek innych osób, w celu opuszczenia miejsca, które zajmuje, wliczając w to prowizoryczne schronienie, teren, schronisko lub mieszkanie przejściowe". Takie podejście stawia prawo do pobytu w miejscu uznawanym przez osobę za jej dom ponad obowiązki innych osób np. zarządcy terenu do jego uprzątnięcia.

Obie karty na pierwszym miejscu stawiają prawo do zakończenia bezdomności jasno wskazując co to prawo oznacza: możliwość pobytu w niezależnym, samodzielnym, zapewniającym prywatność oraz możliwość prowadzenia relacji społecznych mieszkaniu.

Ważną rolę w procesie upowszechaniania kart praw w różnych krajach odgrywają ich tłumacze i promotorzy. Sens karty tkwi w jej samorzeczniczym, partycypacyjnym charakterze. Karty są głosem ludzi, którzy doświadczyli bezdomności. Rolą tłumacza jest wierne oddanie ich treści. Rolą promotorów jest zadbanie o to, aby w takiej formie były realizowane. Lokalne organizacje usłogodawcze nie powinny zmieniać poszczególnych zapisów kart np. uznając, że żebranie jest złe, modyfikować prawo do czynności niezbędnych do przetrwania.    

Niżej publikujemy "Kartę praw osób doświadczających bezdomności" FEANTSA i Housing Rights Watch oraz "Kartę praw osób bezdomnych" Fundacji Abbe Pierre. Dodatkowo warto zapoznać się z ulotką o Karcie FEANTSA i HRW przygotowaną przez Rzecznika Praw Obywatelskich, który aktywnie zaangażował się w promowanie Karty w Polsce.  

Karta Praw Osób doświadczających bezdomności FEANTSA i HRW

Zgodnie z opartym o wartości demokracji i humanizmu krajowym oraz międzynarodowym prawem praw człowieka,

my, jako Rada Miasta __________________ deklarujemy stałą troskę Rady Miasta_________________

o poszanowanie i zagwarantowanie praw osób doświadczających bezdomności, w szczególności ich prawa do mieszkania.

Dążąc do realizacji tego celu, jesteśmy zdeterminowani, aby w żaden sposób nie przyczyniać się do utrwalania surowych i nieludzkich warunków, które zbyt często doświadczane są przez ludzi, którzy nie mają miejsca, w którym mogliby mieszkać.

Wspólnie z innymi miastami europejskimi, stoimy przed wyzwaniami związanymi z zapewnieniem wystarczającej liczby przystępnych cenowo mieszkań socjalnych, a nawet niezbędnej liczby miejsc noclegowych w schroniskach.

Ciężar bezrobocia i ubóstwa coraz częściej przygniata część naszego społeczeństwa czemu towarzyszy oczekiwanie wzrostu wydatków publicznych na zapewnienie tej części społeczeństwa usług publicznych.

Mając na uwadze powyższe, wyrażamy przekonanie, że obowiązkiem każdej osoby, organizacji społecznej czy biznesowej, a także władz lokalnych, w tym władz naszego miasta jest zmaksymalizowanie naszych wysiłków na rzecz poprawy warunków życia osób doświadczających bezdomności oraz na rzecz złagodzenia negatywnych skutków bezdomności.

Zmierzając do osiągniecia tego celu, Rada Miasta uznała za istotne potwierdzić, że każda osoba znajdująca się w kryzysie bezdomności ma prawo do traktowania na równi z innymi mieszkańcami naszego miasta.

Nikomu nie wolno odmówić korzystania z praw z uwagi na to jest osobą znajdująca się w kryzysie bezdomności.

W szczególności zobowiązujemy się działać na rzecz realizacji następujących praw:

I. Prawo do zakończenia bezdomności

Najważniejszym prawem każdej osoby w kryzysie bezdomności jest prawo do zakończenia bezdomności. Programy oparte na mieszkaniach muszą być dostępne dla wszystkich osób doświadczających bezdomności. Rada Miasta we współpracy z właściwymi organami władzy publicznej będzie działać na rzecz zapewnienia takiej liczby miejsc w programach mieszkaniowych, jaka pozwoli zaspokoić potrzeby ludzi kończących bezdomność.

II. Dostęp do tymczasowego schronienia

W sytuacji, gdy niemożliwe jest niezwłoczne zapewnienie mieszkania każdej osobie doświadczającej bezdomności należy zagwarantować każdej osobie dostęp do godnego tymczasowego schronienia (ogrzewalni, noclegowni, schroniska, zbiorowego domu). Rada Miasta zobowiązuje się współpracować z właściwymi organami publicznymi na rzecz zapewnienia takiej liczby miejsc tymczasowego schronienia, która wystarczy dla wszystkich potrzebujących, tak aby nikt nie musiał spać bez dachu nad głową ani bez własnego łóżka.

III. Prawo do korzystania z przestrzeni publicznej

Osoby doświadczające bezdomności mają takie samo prawo jak inne osoby do korzystania z przestrzeni publicznej oraz do swobodnego poruszania się w niej. Obejmuje to między innymi dostęp do chodników, publicznych parków, transportu publicznego i budynków publicznych na takich samych warunkach, jakie odnoszą się do innych mieszkańców. Możliwość korzystania z przestrzeni publicznej w celu odpoczynku uwarunkowana powinna być jednakowymi dla wszystkich zasadami, bez dodatkowych ograniczeń dla osób doświadczających bezdomności.

IV. Prawo do równego traktowania

Rada zobowiązuje się zapewnić, by pracownicy świadczący usługi szanowali prawo do równego traktowania wszystkich ludzi, nie dyskryminując osób nie mających domu.

V. Możliwość korzystania z adresu korespondencyjnego

Osoby w kryzysie bezdomności często doświadczają naruszeń praw pracowniczych oraz praw do świadczeń socjalnych, z uwagi na to, że nie są one w stanie podać swojego adresu korespondencyjnego. Rada zobowiązuje się zapewnić osobom doświadczającym bezdomności możliwość korzystania z adresu korespondencyjnego, jeżeli taka forma pomocy jest im niezbędna.

VI. Prawo dostępu do urządzeń sanitarnych

Jeżeli Rada nie będzie w stanie zapewnić odpowiedniej do potrzeb liczby miejsc tymczasowego schronienia, zobowiązuje się zapewnić dostęp do podstawowych, publicznych urządzeń sanitarnych: bieżącej wody (kranów z wodą pitną), pryszniców i toalet umożliwiających utrzymanie higieny gwarantującej zachowanie godności człowieka.

VII. Prawo do usług ratujących życie

Rada zapewni dostęp do usług ratujących życie: pomocy społecznej, służby zdrowia, policji i straży pożarnej na takich samych warunkach, jak w przypadku pozostałych mieszkańców, bez dyskryminacji ze względu na sytuację mieszkaniową lub wygląd zewnętrzny.

VIII. Prawo do udziału w wyborach

Rada zapewni prawo do udziału w wyborach i związanego z tym wpisania do rejestru wyborców oraz otrzymania niezbędnych dokumentów umożliwiających potwierdzenie tożsamości podczas głosowania w wyborach, bez dyskryminacji ze względu na sytuację mieszkaniową.

IX. Prawo do ochrony danych osobowych

Oosby doświadczające bezdomności mają prawo do ochrony danych osobowych. Ich dane mogą być przetwarzane przez instytucje publiczne i organizacje pozarządowe realizujące zadania zlecone przez Radę Miasta, wyłącznie za ich zgodą, jedynie w celu świadczenia usług na ich rzecz oraz rozwiązywania ich problemów. Osoby doświadczające bezdomności mają takie samo prawo jak inni obywatele do sprawowania kontroli nad swoimi danymi osobowymi, w szczególności nad informacjami na temat ich stanu zdrowia, uprzedniej karalności (jeżeli wystąpiła), historii zamieszkania, życia prywatnego oraz historii życia rodzinnego.

X. Prawo do prywatności

Prawo do prywatności musi być szanowane i chronione w najszerszym możliwym zakresie we wszystkich miejscach, w których przebywają i zamieszkują osoby doświadczające bezdomności, w tym w obiektach komunalnych, placówkach organizacji pozarządowych realizujących zadania zlecone przez Radę Miasta, oraz miejscach niemieszkalnych, w których zamieszkują osoby w kryzysie bezdomności. Rada zobowiązuje się dążyć do pełnej realizacji tego prawa we wszystkich udostępnianych oraz nadzorowanych przez siebie miejscach tymczasowego schronienia.

XI. Prawo do czynności niezbędnych do przetrwania

Prawo do podejmowania czynności niezbędnych do przetrwania (w graniach prawa). Dążąc do tego by nikt nie był zmuszony do podejmowania takich czynności uznajemy, że niektóre osoby, nie mając innej możliwości, będą szukać wsparcia poprzez żebranie czy zbieranie wyrzuconej żywności by przetrwać. Praktyki te same w sobie nie powinny być kryminalizowane, zabronione czy ograniczone do określonych obszarów.

Tłumaczenie: dr Adam Ploszka, Komisja Ekspertów ds. Bezdomności RPO

Karta Praw Osób Bezdomnych Fundacji Abbe Pierre

Zdając sobie sprawę z nierówności - wynikających z uwarunkowań społecznych - które są sprzeczne z powszechnością praw człowieka i czynią ich ochronę uznaniową;

Biorąc pod uwagę, że każdy, kto mieszka na ulicy, w schronisku lub w slumsach, uważany jest za osobę w kryzysie bezdomności;

Mając na uwadze równość w godności wszystkich istot ludzkich, poszanowanie praw jest konieczne, aby zwalczyć obojętność lub pogardę, utrzymującą ludzi w sytuacji wykluczenia;

Zważywszy, że dostęp do mieszkania jest wstępnym warunkiem korzystania z wielu praw podstawowych;

Zważywszy, że prawo do godziwego mieszkania jest prawem podstawowym;

Niniejsza Karta przywołuje podstawowe prawa wynikające z Konstytucji, zobowiązań międzynarodowych i prawa krajowego w ich konkretnym wymiarze, skutecznie umożliwiające osobom bezdomnym wyjście z bezdomności i korzystanie z takich samych praw jak wszyscy obywatele.

Artykuł 1. Prawo do zamieszkania

Podstawowym prawem każdej osoby bezdomnej jest z niej wyjście. Każda osoba bezdomna ma prawo dostępu do schronienia. Usługi publiczne i prywatne umożliwiające zamieszkanie muszą być dostępne dla wszystkich.

Każda osoba bezdomna musi mieć możliwość dostępu i wsparcia w dochodzeniu swych praw, z uwzględnieniem odchodzenia od stosowania papierowej dokumentacji na rzecz cyfryzacji usług publicznych.

Artykuł 2. Uszanowanie schronienia

Każde schronienie, które byłoby uzyskane szczęśliwym przypadkiem lub udostępnione przez instytucję publiczną lub prywatną, w formie nieodpłatnej lub innej podobnej, jest mieszkaniem osób je zamieszkujących i jako takie musi być zaakceptowane i uszanowane.

Każda osoba bezdomna ma prawo do intymności i poszanowania swojego życia prywatnego.

Artykuł 3. Poszanowanie mienia

Nikt nie powinien ucierpieć z powodu zniszczenia lub zatrzymania jego mienia i rzeczy osobistych.

Każde schronienie, mieszkanie, niezależnie od swojej formy jest mieniem i przedmioty w nim się znajdujące muszą być chronione.

Artykuł 4. Poszanowanie procedur

Nikt nie może być adresatem gróźb ani wymuszeń ze strony właściciela lub zarządzającego, sił porządkowych lub jakichkolwiek innych osób, w celu opuszczenia miejsca, które zajmuje, wliczając w to prowizoryczne schronienie, teren, schronisko lub mieszkanie przejściowe.

W przeciwnym przypadku sprawca takich zachowań podlega odpowiedzialności karnej.

Artykuł 5. Prawo do zamieszkania

Każda osoba ma prawo do wyboru miejsca zamieszkania.

Artykuł 6. Wolność przemieszczania się i zajmowania miejsca w przestrzeni publicznej

Każda osoba bezdomna ma prawo do korzystania z przestrzeni publicznej, aby się w niej swobodnie przemieszczać i odpoczywać, bez przeszkód ani ograniczenia czasowego. Dotyczy to w szczególności ławek publicznych, chodników, parków, środków transportu, budynków publicznych.

Artykuł 7. Prawo do zachowań koniecznych do przetrwania

Każda osoba doświadczająca bezdomności ma prawo do zachowań, których celem jest przetrwanie.

Żebranie lub zbieractwo nie jest zabronione ani uwarunkowane, o ile nie jest to zabronione przepisami w ściśle zdefiniowanych strefach przestrzeni miejskiej.

Artykuł 8. Poszanowanie potrzeb podstawowych

Każda osoba bezdomna ma prawo do wyżywienia i zadbania o higienę. Musi ona mieć dostęp do miejsc i urządzeń zapewniających podstawowe usługi sanitarne, w szczególności wodę pitną, prysznice, toalety i elektryczność. W bliskości prowizorycznych miejsc zamieszkania musi być zapewniony odbiór nieczystości i odpadów.

Usługi te powinny być zapewniane w wystarczającej skali, tak aby ich dostępność nie była przeszkodą w utrzymaniu higieny i zdrowia.

Artykuł 9. Poszanowanie praw socjalnych

Każda osoba bezdomna ma prawo do pomocy w ratowaniu życia i zapewnienia jej bezpieczeństwa oraz musi mieć możliwość korzystania z usług służb ratunkowych. Ratownictwo medyczne i wsparcie służb porządkowych muszą być zapewnione wszystkim. Każda osoba musi mieć możliwość korzystania, jeżeli sobie tego życzy, z bezwarunkowego i natychmiastowego wsparcia w ramach systemu interwencji kryzysowej.

Każda osoba bezdomna ma prawo do korzystania z usług publicznych.

Każda osoba bezdomna ma prawo do ochrony przed chorobami, pomocy socjalnej oraz do szkoleń.

Każda osoba bezdomna ma prawo do otwarcia konta bankowego.

Artykuł 10. Zakaz dyskryminacji

Nikt nie może być dyskryminowany z powodu braku miejsca zamieszkania lub formy zamieszkania.

Artykuł 11. Poszanowanie prawa do głosowania

Organizator wyborów musi umożliwić osobom bezdomnym wpisywanie się na listy wyborcze i wzięcie udziału w głosowaniu.

Artykuł 12. Ochrona danych osobowych

Osoby bezdomne mają prawo do poufności i poszanowania ich danych osobowych.

Służby socjalne, prowadzący schroniska, wszystkie służby publiczne i prywatne muszą zagwarantować ochronę danych osobowych przed ujawnieniem.

Artykuł 13. Prawo do bezpośredniego osobistego udziału

Każda osoba bezdomna ma prawo do udziału w przygotowaniu, realizacji i ewaluacji polityk społecznych, które jej dotyczą oraz usług, z których korzysta.

Artykuł 14. Wolność wypowiedzi kulturalnej i artystycznej

Każda osoba bezdomna ma prawo dostępu i swobodnego udziału w życiu kulturalnym.

Tłumaczenie: Wojciech Kożuchowski/ZPKM