Dobre praktyki deinstytucjonalizacji

Wprowadzenie

„Najpierw mieszkanie”/Housing First (NM/ HF) to program wdrażany od lat 90 w USA, który dzięki swojej efektywności, mimo rewolucji w podejściu do pomagania jakiej wymagał, stopniowo rozprzestrzeniał się na świecie m.in. w Portugalii, Kanadzie, Francji, Australii, Czechach. Według tych samych wartości wdrażano programy w Finlandii, w której obecnie cały system wsparcia wobec bezdomności jest wokół nich zorganizowany.

Program NM/ HF jest kwintesencją deinstytucjonalizacji - budowania programów pomocy w oparciu o zintegrowane usługi świadczone w środowisku. Osoba w kryzysie bezdomności doświadczająca równolegle kryzysów zdrowia psychicznego, od lat „mieszkająca” w przestrzeni publicznej lub placówkach „dla bezdomnych”, zamiast być kierowana do noclegowni, schroniska czy domu pomocy społecznej trafia do samodzielnego lokalu znajdującego się w zwykłej okolicy mieszkalnej. Będąc w lokalu jest objęta wsparciem zespołu specjalistów pracującego metodą środowiskową. Dzięki temu krok po kroku uczy się korzystania z mieszkania i usług wspierających m.in. pomocy społecznej, zdrowia psychicznego, leczenia uzależnień, organizacji sąsiedzkich, itd. Dostaje realną szansę na przełamanie barier na drodze do włączenia społecznego naznaczających ją jako „osobę bezdomną” skazaną na krąg systemu wsparcia „dla bezdomnych”. W Polsce ponad połowa osób doświadczających bezdomności jest w tym kręgu bardzo długo, bo ponad 5 lat (badanie MRPiPS 2019).

Zasady pobytu w mieszkaniu i pracy zespołu specjalistów są specyficzne dla NM i różnią się od nieco bardziej popularnych wśród polskich usługodawców programów mieszkań chronionych, treningowych czy wspieranych dla osób w kryzysie bezdomności. Pobyt w mieszkaniu zależy od spełniania zasad stricte lokatorskich (przeznaczanie 30% dochodu na czynsz, przestrzeganie zasad porządku domowego i społecznego w budynku, nieudostępnianie lokalu osobom nie objętym umową) i nie może być uzależniany od postępów lub braku postępów w rozwiązywaniu problemów życiowych np. przyjmowania leków, zachowania abstynencji. Wsparcie musi harmonijnie uzupełniać decyzje i cele uczestnika, nie może być narzucane i musi być dostosowane specjalizacją do tego, na co w danym momencie gotowy jest uczestnik np. gdy uczestnik zgłasza potrzebę wizyty u psychiatry program musi ją zapewnić.

Wartości kluczowe dla programu NM/HF oraz sposób organizacji programów zgodnie z nimi zostały opisane w wydanym w 2020 r. w wersji elektronicznej polskim poradniku „Najpierw mieszkanie” Fundacji Najpierw Mieszkanie Polska pt. „Model wstępny „Najpierw mieszkanie””.

Poradnik został opracowany w ramach partnerstwa „ Najpierw mieszkanie – innowacyjne metody trwałego rozwiązania problemu bezdomności chronicznej” (dofinansowanie ze środków UE EFS POWER 2014-2020 oraz budżetu państwa na podstawie umowy o dofinansowanie nr UDA-POWR.04.03.00-00-0066/18-00 z dnia 28.06.2019 r., lider projektu Fundacja Fundusz Współpracy, partnerzy: Biuro Polityki Lokalowej m.st. Warszawy, Fundacja Najpierw Mieszkanie Polska, Fundacja Y-Saatio). Trwają prace nad uzupełnieniem poradnika o doświadczenia z realizacji programów NM w Polsce (planowana publikacja jesień 2022).

Według „Modelu wstępnego NM” realizowane są obecnie dwa programy NM (Dzieło Pomocy im św. Ojca Pio, Fundacja Fundusz Współpracy) na rzecz 45 uczestników stanowiących połowę uczestników programów NM w Polsce.

Schemat programu Najpierw mieszkanie

Wartości NM/HF - uniwersalne

Wartości NM stanowią centrum metody NM/HF. W polskim poradniku przyjęto sposób prezentowania wartości za S. Tsemberisem (2015), ponieważ w tym ujęciu odnoszą się one do natury relacji wspierającej między osobą w kryzysie a osobami udzielającymi wsparcia, czyli są uniwersalne, nie mają granic. Takie ujęcie istoty NM daje możliwość oddolnego dostosowywania rozwiązań organizacyjnych do kontekstu lokalnego - naturalnie nie wszystkie rozwiązania stosowane w ojczyźnie NM USA będą możliwe w Polsce (np. opłacanie mieszkań z zasiłków dla osób z niepełnosprawnością czy voucherów mieszkaniowych). Tak ujęte wartości NM nie są nowatorskie na Wisłą np. zasada „pracy na decyzji klienta” jest oczywista dla terapeutów, podobnie jak warunek zabezpieczenia podstawowych potrzeb, m.in. bezpiecznego miejsca do mieszkania, dla psychologów jako punkt wyjścia do wsparcia psychologicznego.

Wartości NM:

• Mieszkanie, czyli dostęp do samodzielnego, zapewniającego prywatność i tytuł prawny mieszkania bez wymogu uprzedniego osiągnięcia „gotowości mieszkaniowej” stawianego uczestnikowi w chwili gotowości deklarowanej przez uczestnika.
• Decydowanie, czyli możliwość decydowania o własnym życiu, planie dnia, rodzaju i czasie podejmowanego leczenia (np. redukcja szkód w leczeniu uzależnień), możliwość uczenia się na podstawie konsekwencji samodzielnie podejmowanych decyzji.
• Zdrowienie, czyli prawo do pełnego dobrostanu we wszystkich obszarach życia: zdrowia fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego ze zrozumieniem, że pełne zdrowie np. abstynencja od substancji jest celem, a nie środkiem.
• Wspieranie, czyli zapewnienie specjalistycznej pomocy adekwatnej do aktualnych celów uczestnika w chwili, w której uczestnik zgłasza gotowość do skorzystania z niej.
• Społeczność, czyli możliwość mieszkania poza wyizolowanymi instytucjami pomocowymi i poza lokalizacjami z dużą koncentracją osób mierzących się z wieloma wyzwaniami w życiu. Zwiększanie dostępu uczestników do zintegrowanych usług w środowisku.

Powyższe wartości mogą być stosowane w różnych programach, nie tylko NM. Tak jest np. w programie „Warszawski Streetworking i Poradnictwo” partnerskim projekcie czterech stołecznych organizacji (lider projektu Stowarzyszenie Pomocy i Interwencji Społecznej) czy Programie „Ambiwalencja” dla lokatorów mieszkań miejskich, którzy wprowadzili się do nich po okresie bezdomności (realizator FNMP).

Organizacja programu NM/HF – wrażliwa na kontekst lokalny

Organizacja programu NM/HF została szczegółowo opisana w Modelu wstępnym NM. Uwzględniono doświadczenia opisane w anglojęzycznej literaturze fachowej do 2019 r. dostosowując je do kontekstu polskiego. Autorka poradnika jest ekspertką NM i jednocześnie badaczką i realizatorką programów w obszarze bezdomności w Polsce od ponad dwudziestu lat. Dokument został skonsultowany m.in. z terapeutami pracującymi w polskich programach NM, pracownikami warszawskiego samorządu, ekspertami fińskiej Y-Saatio oraz pracownikami wspierającymi osoby w kryzysie bezdomności w pięciu miastach w Polsce.

Ocena wierności NM

W Polsce programy realizowane pod szyldem NM stanowią niewielką część pojawiających się coraz liczniej programów dla ludzi w kryzysie bezdomności, w kryzysie zdrowia psychicznego, z niepełnosprawnościami, opuszczającym pieczę zastępczą, których istotą jest możliwość pobytu w mieszkaniu ze wsparciem. Programy te mogą być prowadzone według tych samych wartości, choć wcale nie być nazywanymi „Najpierw mieszkanie” ani Housing First. Skąd wiadomo – poza autodeklaracją prowadzących – czy program jest programem NM? Dzięki ocenie wierności.

Ocena wierności służy określeniu w jakim stopniu w programach w praktyce realizowane są wartości NM oraz w przypadku odchyleń, wypracowaniu sposobu ich zmniejszenia. Ten drugi cel jest najważniejszy. Programy NM na świecie notują niespotykaną efektywność w stabilizowaniu sytuacji swoich uczestników (70-90% po roku udziału utrzymuje się w mieszkaniach, nie wraca na ulicę) a dążenie do wierności jest jej rękojmią. Skrajnie wysokie oceny są raczej sygnałem alarmowym dotyczącym poprawności jej przeprowadzenia (np. gdy ocenę prowadzi podmiot nie w pełni niezależny od realizatora programu, któremu zależy na promocji programu).

Fundacja NMP opracowała wytyczne do badania wierności w oparciu o standardy stosowane na świecie. Są one obecnie testowane w badaniu wierności dwóch programów NM w Polsce. Badanie wierności powinno być dokonywane pod kierunkiem eksperta posiadającego gruntowną wiedzę o metodzie NM, kontekście lokalnym i międzynarodowych wytycznych. Ekspert powinien być niezależny od realizatora programu. Na początku współpracy powinien przekazać realizatorom informację o metodologii i celach badania wierności.

Elementy oceny wierności według FNMP:

• Opis organizacji programu – na początku realizacji. Pozyskanie opisu założeń programu od realizatora: kim są uczestnicy, jak będą angażowani do udziału, z jakiego wsparcia i na jakich zasadach będą mogli korzystać, jak zaplanowane jest zakończenie udziału. Przykładem opisu takiego jest Rozdział 2. „Modelu wstępnego NM” dla Programu NM FFW. Opis może przygotować ekspert dokonujący oceny wierności na podstawie informacji udzielonych przez realizatora.
• Bieżąca obserwacja programu – podczas realizacji programu. Obserwacja jest realizowana poprzez np. uczestnictwo ekspertów w spotkaniach zespołu, wywiady indywidualne z pracownikami czy analizę dokumentacji. W ramach obserwacji eksperci mogą przekazywać realizatorowi informację zwrotną o zagrożeniach i szansach dla wierności np. w programie NM FFW taki raport powstał po roku funkcjonowania programu (dokument wewnętrzny).
• Badanie sytuacji uczestników – podczas realizacji programu. Ocena wierności nie może być dokonywana wyłącznie na podstawie deklaracji osób prowadzących program (koordynatorów, terapeutów, asystentów). Informacje od uczestników pozyskuje się poprzez badanie ankietowe uczestników realizowane w kolejnych etapach uczestnictwa lub alternatywnie analizę danych zgromadzonych systemie informacji prowadzonym w programie czy dokumentacji o sytuacji uczestników. Np. w programie NM FFW wykorzystywana jest „Fiszka NM” (informacje o sytuacji uczestnika przed przystąpieniem do programu) oraz kwestionariusz dla uczestnika rekomendowany przez Housing First Europe Hub (wywiady przeprowadza ekspert prowadzący ocenę).
• Ocena na skali wierności NM – minimum po roku realizacji programu. Skala wierności to narzędzie opracowane przez światowych ekspertów NM złożone z 40 zagadnień, dla których wskazano cztery poziomy realizacji uporządkowane od najmniej do najbardziej wiernych metodzie. Istnieją obecnie trzy skale, najnowsza została opracowania w 2019 r. przez S. Tsemberisa i W. Czecha. Odpowiedzi na pytania ze skali uzyskuje się podczas spotkania grupowego prowadzonego przez eksperta z udziałem pracowników i uczestników programów. Podczas spotkania porównuje się odpowiedzi i w drodze konsensusu ustala się ich jednolitą wersję.
• Opracowanie sposobów dojścia do większej wierności – raport końcowy. Po analizie wyników wszystkich poprzednich etapów oceny wierności, ekspert przedstawia raport wstępny zawierający wyniki oceny. Raport wstępny jest przedstawiany realizatorom. W drodze dyskusji ustala się możliwe sposoby dojścia do większej wierności w obszarach, w których wystąpiły odchylenia. Na tej podstawie ekspert sporządza raport końcowy stanowiący zarówno ocenę bieżącej wierności oraz kierunki jej zwiększenia podczas dalszej realizacji programu.

Wszystkie narzędzia do dokonania oceny wierności mi.in. kwestionariusz wywiadu z uczestnikami oraz skale wierności w języku polskim dostępne są w Fundacji Najpierw Mieszkanie Polska ([email protected].).

Więcej o ocenie wierności tutaj.