02.02.2024
W latach 2022-23 roku Fundacja Najpierw Mieszkanie Polska wykonała badanie potrzeb osób doświadczających bezdomności na zlecenie Regionalnego Centrum Polityki Społecznej w Łodzi. Ekspertki Fundacji dr Małgorzata Kostrzyńska i Julia Wygnańska przygotowały desk research, konsultowały metodologię badania, przeprowadziły jakościową analizę danych i opracowały raport.
Zdjęcie: Małgorzata Kostrzyńska Julia Wygnańska Zasoby FNMP
Potrzeby osób doświadczających bezdomności badano poprzez bezpośrednie pogłębione wywiady z osobami doświadczającymi bezdomności znajdujące się w różnych sytuacjach mieszkaniowych. Wywiady były prowadzone przez niezależnych moderatorów (firma EDBAD pracownia doradczo-badawcza Maciej Mroczek). Były to osoby, od których nie zależało wsparcie dla respondentów, nie pracownicy instytucji "dla bezdomnych". Analiza danych miała charakter jakościowy, badaczki kładły szczególny nacisk na zrozumienie perspektywy respondentów i wierne jej opisanie w raporcie.
Raport Potrzeby osób dośw bezdomności
Przedmiotem badania było odtworzenie obrazu potrzeb osób z doświadczeniem bezdomności oraz poziomu ich zaspokojenia poprzez usługi społeczne w województwie łódzkim. Celem badania zgromadzenie wniosków i rekomendacji popartych metodą naukową na rzecz zaplanowania wsparcia zaspokajającego zidentyfikowane potrzeby.
Wyniki badania zaprezentowano 25 października 2024 r. w siedzibie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Łódzkiego podczas konferencji pt. „Osoby w kryzysie bezdomności w badaniach i polityce społecznej województwa łódzkiego”. Część badania poświęconą definicjom domu zaprezentowano międzynarodowej społeczności badaczy bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego podczas 18 Konferencji Badawczej Europejskiego Obserwatorium Bezdomności FEANTSA w Budapeszcie.
Opinię o raporcie wyraził Prezes Ogólnopolskiej Federacji na rzecz Rozwiązywania Problemu Bezdomności Jakub Wilczek, ekspert merytoryczny Zamawiającego badanie Regionalnego Centrum Polityki Społecznej w Łodzi:
"Prezentowane w poniższym raporcie badanie jest nie tylko dziełem pionierskim w zakresie poznawania, opisywania i klasyfikacji potrzeb osób doświadczających bezdomności. Jest również cennym głosem w sprawie kompleksowego definiowania zjawiska bezdomności, opartego na trójdomenowej koncepcji domu zawartej w typologii ETHOS, oraz na rzecz partycypacji osób doświadczających tego zjawiska w tworzeniu, realizacji i ewaluacji kierowanych do nich form i programów wsparcia. Prezentowany raport jest także niezwykle wartościowym źródłem wiedzy dla określania ram merytorycznych wykorzystania funduszy unijnych, planowania konkretnych projektów finansowych z tych (i innych) funduszy (...) nie tylko na terenie województwa łódzkiego, ale całego kraju."
Czym jest potrzeba?
Potrzeba to subiektywne odczuwanie braku czegoś połączone z motywacją, chęcią do uzupełnienia braku, inaczej mówiąc zaspokojenia potrzeby, współwystępujące z poczuciem niepokoju, lęku, wynikającymi z braku zaspokojenia (Desk research, 2022). Samo odczuwanie braku czegoś nie oznacza automatycznie posiadania potrzeby, z kolei samo posiadanie czegoś nie musi jednoznacznie oznaczać zaspokojenia potrzeby (np. satysfakcjonujące kontakty z rodziną nie muszą oznaczać posiadania zaspokojonej potrzeby afiliacji, może to być zwykły, oczywisty element doświadczanej rzeczywistości, nigdy nie poprzedzony poczuciem braku).
Kontekst teoretyczny:
Metodologia badania: Analiza jakościowa indywidualnych wywiadów pogłębionych z ekspertami przez doświadczenie – osobami o różnej płci, wieku, znajdującymi się w różnych sytuacjach mieszkaniowych: na ulicy, w miejscach niekonwencjonalnych, placówkach zbiorowych, mieszkaniach treningowych i lokalach miejskich na terenie całego województwa.
Braki w zaspokojeniu potrzeb
Uczestnicy badania odczuwali braki w zaspokojeniu potrzeb we wszystkich obszarach określonych przez Maslowa i dodatkowych: przeżycia, bezpieczeństwa fizycznego, afiliacji, szacunku i uznania, samorealizacji, bezpieczeństwa ontologicznego, samostanowienia, posiadania pracy i środków do życia, równego traktowania i posiadania domu.
Cele osób doświadczających bezdomności i ich pomysły na realizację celów
Uczestnicy badania mieli cele m.in. „wyrwanie się” z bezdomności, samodzielne zamieszkanie, znalezienie pracy i lepszych dochodów (żeby mieć mieszkanie), zadbanie o zdrowie, zachowanie abstynencji, znalezienie bliskiej osoby, wakacje. Ich pomysły na realizację były nierealistyczne: cele były złożone a oni nie umieli rozłożyć ich osiągania na mniejsze kroki, nie identyfikowali swoich mocnych stron i barier dla ich osiągnięcia.
Zdrowie
Uczestnicy badania mierzyli się z kryzysami zdrowia psychicznego, nie zdając sobie sprawy, że doświadczane trudności i cierpienie mogły być związane z chorobą m.in. negatywnymi doświadczeniami dzieciństwa czy traumą, a nie ich winą i niezasługiwaniem na dobrostan.
Jedyny sposób łagodzenia cierpienia jaki byli w stanie sobie zapewnić polegał na sięganiu po szkodliwe, uzależniające substancje psychoaktywne. Pragnęli osiągnąć abstynencję, ale nie byli w stanie podjąć takiej decyzji. Mieli problemy ze zdrowiem fizycznym, posiadali wiele poważnych dolegliwości będących konsekwencją życia bez domu.
Zaspokajanie potrzeb
Uczestnicy badania zaspokajali swoje potrzeby w oparciu o własne strategie, co przeważało w obszarach bezpieczeństwa fizycznego, ontologicznego, samostanowienia i zdrowia psychicznego, pomoc instytucji co dominowało w obszarach zdrowia fizycznego i przeżycia oraz pomoc zwykłych ludzi. O dostępnej pomocy dowiadywali się z różnych źródeł rzadko trafiając na jedno, w którym mogli uzyskać aktualną informację o pełnej ofercie.
Czym jest dom?
Według uczestników badania dom to miejsce, w którym przebywa się z bliskimi, można z nimi rozmawiać swobodnie, mieć intymne relacje (seks), panuje miła atmosfera, spokój i jest się niezależnym od pomocy innych. Dom w sensie fizycznym jest skromny: jedno małe pomieszczenie (20m2), ciepłe, z możliwością przygotowania posiłku, umycia się, załatwienia potrzeb fizjologicznych, odpoczynku, przechowywania rzeczy, wyposażone w podstawowe instalacje i tanie w utrzymaniu. Ważna jest możliwość samodzielnego decydowania o tym, kiedy i co się robi oraz w jaki sposób radzi się sobie z kryzysami zdrowotnymi.
Bezdomność „na ulicy” oznacza całkowity brak bezpieczeństwa ontologicznego - dla nikogo życie w takich warunkach nie stanowi pożądanego stylu życia pozwalającego czuć się wartościowym człowiekiem.
Czasami schronisko dla bezdomnych może być „drugim domem”, który zaspokaja potrzebę domu, ale tylko dlatego, że nie ma alternatywy.
Strategia kompasu:
Strategia kompasu polega na zdefiniowaniu celu zmiany, wskazaniu kluczowych wartości jako drogowskazów zmiany, zbudowaniu sieci interesariuszy, którzy w ramach współpracy i wymiany doświadczeń wypracują konkretne rozwiązania organizacyjne w oparciu o swoje doświadczenie i znajomość lokalnego kontekstu. (Demos Helsinki, 2022).
Wartości „Najpierw mieszkanie” i deinstytucjonalizacja usług społecznych:
Wnioski z badania i w konsekwencji zaproponowane rekomendacje są spójne z podejściem „Najpierw mieszkanie”/Housing First i jego kierunkowymi wartościami: wspieranie poprzez relację, mieszkanie jako prawo, decydowanie, adekwatność wsparcia do diagnozy stanu zdrowia oraz uczestnictwo w społeczności. Rekomendacje są także spójne z ideą deinstytucjonalizacji usług społecznych.
Wojewódzki Plan Zakończenia Bezdomności
Wprowadzenie rekomendacji wymaga stworzenia wojewódzkiego planu mającego źródło w Wojewódzkiej Strategii Polityki Społecznej, stanowiącego dokument skoncentrowany stricte na potrzebach osób z doświadczeniem bezdomności znajdujących się w różnych sytuacjach mieszkaniowych. Plan powinien stanowić rozwinięcie i doprecyzowanie Regionalnego Planu Rozwoju Usług Społecznych i Deinstytucjonalizacji.
Schronienie dla przeżycia: zapewnienie bezpiecznego interwencyjnego schronienia pozwalającego zaspokoić potrzeby przeżycia i bezpieczeństwa oraz tymczasowego schronienia pozwalającego zaspokoić potrzeby przeżycia, bezpieczeństwa i afiliacji dla osób nieradzących sobie z utrzymaniem abstynencji od substancji psychoaktywnych.
Mieszkanie – źródło utrzymania – wsparcie: jednoczesne zapewnienie możliwości gospodarowania w samodzielnym lokalu, źródła utrzymania oraz profesjonalnego wsparcia w funkcjonowaniu.
Wspieranie przez relację: zapewnienie wsparcia w zaspokajaniu potrzeb i realizacji celów poprzez zbudowanie bezpiecznej relacji wspierającej. Osoba wspierająca jest zawodowo przygotowana do pracy z osobami w kryzysie bezdomności i zdrowia psychicznego, posiada postawę charakteryzującą się zaangażowaniem i wiarą w potencjał do zmiany osoby wspieranej, nie ocenia i nie narzuca własnych rozwiązań.
Decydowanie i odpowiedzialności za decyzje: Osoby wspierane mają przestrzeń do podejmowania własnych decyzji, są wspierane w rozumieniu ich konsekwencji i braniu za nie odpowiedzialności.
Specjalistyczne wsparcie: zapewnienie dostępu do wsparcia adekwatnego do stanu zdrowia m.in. zdrowia psychicznego, w ramach usług świadczonych z tytułu bezdomności („dla ludzi bezdomnych”) oraz usług ogólnego dostępu.
Uczestnictwo w społeczności lokalnej: realizacja prawa do życia w społeczności i korzystania z usług społecznych dostępnych w środowisku.
