Diagnoza wstępna NM - raport z badania

Diagnoza została przeprowadzona metodą „desk research” - analizie pod kątem długotrwałej bezdomności poddano opublikowane raporty o bezdomności i lokalnym systemie wsparcia. Uzupełnieniem diagnozy są wyniki pilotażowego badania „Fiszki NM”, którego celem było wstępne zidentyfikowanie potencjalnych uczestników Programu NM Fundacji Fundusz Współpracy i weryfikacja "Fiszki NM" jako narzędzia badawczego. 

Diagnoza wstępna dowodzi wieloletniego przebywania w mieście grupy osób o profilu potencjalnych uczestników programów NM, „latających Holendrów”, osób czyli doświadczających długotrwałej bezdomności i kryzysów zdrowia psychicznego. Jednak żadne z omówionych badań, a stanowią one wszystkie obecnie dostępne w tym przedmiocie, nie zawiera wystarczających informacji o skali i cechach grupy. Dostępne dane nie pozwalają na dokonanie oceny efektywności obecnego systemu wsparcia ani w przyszłości efektywności programów NM.  

Diagnoza wstępna NM

Co wiemy? 

• Historycznie (w latach 2006-13) placówkowy system wsparcia z tytułu bezdomności był w znaczącym stopniu wykorzystywany do zapewnienia miejsc pobytu osobom bezdomnym „od zawsze” (do 47% miejsc), z niepełnosprawnościami (do 42% miejsc) i z uzależnieniem (do 54% miejsc).

• W ciągu dwóch lat (2012-14) do placówek udzielających wsparcia z tytułu bezdomności trafiło minimum 333 mężczyzn oraz 38 kobiet długotrwale bezdomnych – od co najmniej 3 lat - z podejrzewaną lub potwierdzoną formalnie podwójną diagnozą, czyli potencjalnych uczestników programów NM.

• Potencjalni klienci NM bytowali przede wszystkim poza instytucjami, nie otrzymywali pomocy mieszkaniowej, leczyli się tylko po wypadku lub urazie. Intensywne wsparcie ze strony różnych instytucji: pomocy społecznej, zatrudnienia zaczynało być świadczone z chwilą przeniesienia się do schronisk, których pracownicy uruchamiali dostęp do karuzeli pomocy (2012-14).

• Zdecydowana większość osób policzonych w badaniu MRPiPS w 2017 r. zadeklarowała trwanie bezdomności powyżej 3 lat (78%): pow. 3 lat ale poniżej 10 lat 49% (N1326) oraz skrajnie długo czyli powyżej 11 lat 29% (N784). Odsetek osób skrajnie długo był wyższy niż w Polsce (24%). Nie zmieniło się to dwa lata później w 2019 r. Większość policzonych stanowiły osoby deklarujące bezdomność trwającą powyżej 5 lat (59%): pow. 5 lat ale poniżej 10 lat 27% (N663) oraz skrajnie długo powyżej 11 lat 32% (N787).

• W 2019 r. sytuacja osób mieszkających w przestrzeni publicznej i w schroniskach znacząco się różniła pod kątem dostępu do pomocy. Poza placówkami było więcej osób bezdomnych długotrwale (powyżej 5 lat) oraz utrzymujących się z nieformalnych źródeł: zbieractwa, zatrudnienia bez umowy. Osoby te rzadziej miały dostęp do opieki zdrowotnej i zasiłków z pomocy społecznej. Z kolei osoby w schroniskach znacznie częściej wskazywały zasiłki oraz rentę/emeryturę jako źródła dochodu, i częściej były objęte wsparciem dodatkowym – poza samym pobytem w placówce.

• Usługi świadczone z tytułu bezdomności w mieście są charakterystyczne dla systemu drabinkowego, o czym świadczy m.in. minimalna proporcja miejsc w programach mieszkaniowych (mieszkaniach treningowych) (7%) wobec miejsc w zbiorowych placówkach takich jak schroniska, schroniska z usługami opiekuńczymi (93%).

• W mieście tu i teraz żyją co najmniej 82 osoby znajdujące się w sytuacji potencjalnych uczestników programów NM: są długotrwale bezdomne, zdarzyło im się przebywać zarówno w miejscach niemieszkalnych jak i korzystać ze wsparcia lokalnych placówek, doświadczają kryzysów psychicznych, a większość z nich ma wręcz podwójną diagnozę (zaburzenie psychiczne oraz uzależnienie). Są to osoby od co najmniej 3 lat związane z m.st. Warszawą w większości przebywające tu od urodzenia. W tej grupie znajduje się 48 osób (M45, K3), w których sytuacji wstępnie nie stwierdzono barier dla starania się o pomoc mieszkaniową z zasobów m.st. Warszawy. Jednak połowa z nich nigdy się o taką pomoc nie starała. Ludzie ci są znani pracownikom wspierającym od średnio dwóch i pół roku.

• W mieście istnieje wiele źródeł danych o bezdomności, które po modyfikacji sposobu gromadzenia danych mogłyby stać się źródłem bieżących danych o bezdomności długotrwałej i bezdomności w ogóle. Niezbędne zmiany to wprowadzenie unikalnych ale pseudonimizowanych identyfikatorów tak, aby możliwe było uzyskiwanie wskaźnika „występowania” oraz dodanie pytań dotyczących stanu zdrowia, zwłaszcza psychicznego.

Czego nie wiemy? 

• Nie znamy faktycznej liczby osób spełniających definicję potencjalnego uczestnika Programu NM, czyli nie wiemy jaka jest wielkość tej populacji według wskaźnika ”występowania”. Pewnym wskaźnikiem są wyniki badania występowania podwójnej diagnozy wśród użytkowników usług z tytułu bezdomności z 2016 r. (M333, K185) oraz aktualniejsze, choć niepełne dane z badania Fiszki NM (82 osoby, 2020). Brak danych o unikalnej liczbie osób czyli wskaźnika „występowania” dotyczy całej populacji ludzi doświadczających bezdomności.  

• Brakuje szczegółowych danych pokazujących współwystępowanie długości bezdomności oraz innych cech charakterystycznych dla profilu NM, czyli stanu zdrowia psychicznego i fizycznego, wzorów korzystania z pomocy m.in. średniego czasu pobytu danej osoby w różnych placówkach, przenoszenia się z jednej placówki do drugiej, okresów spędzanych na ulicy, na kwaterze, oraz efektywności wsparcia aktywizacyjnego. Brak takich danych dotyczy całej populacji ludzi doświadczających bezdomności. 

• Wśród opublikowanych raportów nie ma żadnego analizującego koszty bezdomności np. pokazującego jakie środki z budżetu miasta, instytucji pozamiejskich i w ramach społecznej dobroczynności przeznaczane są na udzielanie wsparcia osobie z doświadczeniem bezdomności długotrwałej i kryzysu psychicznego (lub osobie z doświadczeniem bezdomności po prostu) w ramach obecnie funkcjonującego systemu wsparcia. 

• Powstaje pytanie czy perspektywa płci jest uwzględniona w odpowiednim stopniu. Z wyników badań o bezdomności w Polsce wynika, że jest ona zjawiskiem przede wszystkim dotyczącym mężczyzn: mężczyźni stanowią od 80% do 87%, a kobiety odpowiednio od 20% do 13%. Według badań w Warszawie proporcje są takie same, jednak w raportach sytuacja kobiet nie została przedstawiona odrębnie, choć gromadzone były dane dotyczące płci. 

• Aktualnie istniejący system wsparcia wobec bezdomności w Warszawie nie został kompleksowo opisany w żadnym opublikowanym dokumencie, który zawierałby opis celów, sposobów ich osiągnięcia, budżet, podział zadań, zakładane efekty – w odniesieniu do zmiany sytuacji ludzi, a nie kształtu systemu – i sposób ich mierzenia. Dostępne są prezentacje, w których system jest przedstawiony w zakresie, w jakim jest koordynowany przez jedno biuro miejskiego samorządu. 

• Dostępne badania nie dają jasnej odpowiedzi na pytanie o związek między długotrwałą bezdomnością a obecnym systemem wsparcia. Z jednej strony wiadomo, że co najmniej od 2017 r. osoby doświadczające długotrwałej bezdomności stanowią ogromny odsetek osób bezdomnych w mieście. Wiadomo także, że system wsparcia obejmuje usługi charakterystyczne dla podejścia drabinkowego. Można założyć zatem, że skoro bezdomność tylu osób trwa tak długo, a przebywają one w mieście, w którym jest system pomocy, system ten musi być w jakimś stopniu niewydolny np. wspiera jedynie część osób, do których jest adresowany lub zapewnia coś innego niż koniec bezdomności np. czasowy „dach nad głową”.  

• Z drugiej strony, takie postawienie sprawy może wymagać wyjaśnienia np. poprzez pokazanie konkretnych mechanizmów stojących za niekorzystaniem z oferowanej pomocy. Brak jakościowego opisu może powodować tendencję do poszukiwania przyczyn i rozwiązań nie tyle w kształcie systemu, ile w cechach i postępowaniu osób, którym ma służyć, np. wieloaspektowości kryzysu z jakim się zmagają, nasileniu objawów zaburzeń psychicznych, charakterze zaburzeń, nieumiejętności zadbania o wsparcie i jego koordynację, łamaniem regulaminów placówek, brakiem zainteresowania pomocą, czy wreszcie „wybieraniem bezdomności”. Jednym słowem, może się okazać, że to człowiek jest niedopasowany, a nie system. Być może dane jakościowe pozwoliłyby na przekonywujące zamknięcie tej furtki. 

Propozycja zmiany - diagnoza lokalna w Partnerstwie NM FFW

W oparciu o wyniki diagnozy wstępnej przedstawione wyżej, Partnerstwo „Najpierw mieszkanie – innowacyjne metody trwałego rozwiązania problemu bezdomności chronicznej” stworzyło propozycję diagnozy lokalnej, którą planuje przeprowadzić w projekcie. Za zadanie jest odpowiedzialna Fundacja Najpierw Mieszkanie Polska, jednak określone etapy diagnozy mogą być zrealizowane pod warunkiem zaangażowania lidera i partnerów projektu oraz innych interesariuszy systemu wsparcia wobec bezdomności w mieście.  

Celem diagnozy lokalnej jest opracowanie metodologii zbierania, a jeśli będzie to możliwe wręcz zebranie, pełniejszych danych umożliwiających partnerom samorządowym planowanie systemowego wsparcia rozwiązującego problem długotrwałej bezdomności współwystępującej z kryzysami zdrowia psychicznego. Rozwiązanie systemowe to takie, w którym każda osoba o cechach potencjalnego uczestnika NM ma możliwość zaangażowania się w pracę metodą NM nad swoją sytuacją. Uzupełnieniem diagnozy będzie opis efektywności Programu NM Fundacji Fundusz Współpracy.

Już w tej chwili z wstępnego badania „Fiszki NM” wynika, że w mieście tu i teraz, w kontakcie z pracownikami tylko części instytucji wspierających pozostają 82 osoby spełniające kryteria uczestnika programu NM, a w sytuacji ponad połowy z nich prawdopodobnie nie ma formalnych przeszkód dla starania się o pomoc mieszkaniową z zasobów m.st. Warszawy. Osoby te nadal jednak doświadczają bezdomności, a większość z nich o pomoc mieszkaniową nawet się nie stara. Dwa pilotażowe programy NM realizowane w Warszawie mogą udzielić wsparcia 30 osobom w takiej sytuacji. Jasne jest zatem, że ich realizacja, nawet jeśli będzie efektywna w 100%, nie doprowadzi do realnego rozwiązania problemu. Diagnoza lokalna ma dostarczyć informacji pozwalających na zaplanowanie przyszłego rozwiązania dla wszystkich.

Planowana metodologia została skonsultowana z Partnerstwem NM FFW m.in. Biurem Polityki Lokalowej (dwukrotna wymiana uwag dot. dokumentu roboczego, dwa spotkania konsultacyjne we wrześniu i październiku 2020 r.). W konsultacjach uczestniczyli przedstawiciele Biura Pomocy i Projektów Społecznych m.st. Warszawy, Towarzystwa Pomocy św. Brata Alberta i samorządów lokalnych Gdańska oraz Wrocławia realizujący bliźniaczy projekt wdrażający Program NM pt. „Housing First – Najpierw mieszkanie”, którzy zadeklarowali współpracę przy realizacji diagnozy lokalnej.

Ostateczna metodologia diagnozy zostanie opracowana we współpracy z zewnętrznymi ekspertami wyłonionymi do realizacji części diagnozy lokalnej. Raport z diagnozy lokalnej zostanie opublikowany w 2022 r. i będzie elementem Warszawskiego Modelu Najpierw Mieszkanie.