Kluczowe wartości "Najpierw mieszkanie" kształtują całe systemy wsparcia wobec bezdomności - jak w Finlandii - i pojedyncze programy - jak w Pathways to Housing First w Nowym Jorku w kolebce NM. Sposób prezentowania wartości ewoluował w miarę upowszechniania się metody na świecie, ale według jej twórców jest ich pięć: prawo do mieszkania, decydowanie, zdrowienie, wspieranie i społeczność:
Możliwość pobytu w mieszkaniu dla człowieka przenoszącego się tam prosto “z ulicy” jest warunkiem koniecznym, bazą, punktem czerpania energii do trudnej pracy nad problemami życiowymi. Od uczestników NM przed przeniesieniem się do lokalu nie wymaga się tzw. „gotowości mieszkaniowej”, czyli okresu abstynencji, poddania się leczeniu zdrowia psychicznego, posiadania pracy, ustabilizowania kontaktów z rodziną czy uregulowania sytuacji urzędowej. Warunkiem trwałości pracy w tych obszarach jest pobyt w mieszkaniu i samodzielne decydowanie o jej podjęciu. Mieszkanie jest narzędziem, a nie celem lub nagrodą.
Mieszkanie to niezależny lokal z czystym wnętrzem i podstawowym wyposażeniem niezbędnym do samodzielnego życia: miejscem do aktywności dziennej, odpoczynku i snu, miejscem do przygotowywania posiłków i miejscem umożliwiającym zadbanie o higienę osobistą. W zależności od kraju i panujących w nim standardów mieszkaniowych lokale różnią się wielkością np. w Finlandii przeciętny lokal w programach NM ma od 20 do 36 m2 i składa się z sypialni oraz pokoju kuchenno-dziennego i łazienki, z kolei w USA lokale NM bywają znacznie większe i składają się z kuchni, pokoju dziennego oraz sypialni.
W programach NM Pathways to Housing mieszkania są rozproszone w lokalnych wspólnotach, nie w “gettach” socjalnych ani nie na bogatych osiedlach, najlepiej tam gdzie jest tzw. miks społeczny. W tym samym budynku może być nie więcej niż kilka lokali NM. Jeśli lokale NM znajdują się we wspólnym budynku – tak jak w programach fińskich – lokatorzy nadal mają zagwarantowaną prywatność, samostanowienie i samodzielność.
W umowach najmu, niezależnie od tego, czy Uczestnik podpisuje je sam, czy umowa jest zawarta z instytucją pośredniczącą, czy lokal jest rozproszony czy we wspólnym budynku, znajdują się wyłącznie warunki lokatorskie. Należy do nich płacenie czynszu w umówionej wysokości oraz przestrzeganie zasad porządku społecznego. Jedyny specyficzny warunek nie dotyczący przeciętnych najemców to zobowiązanie do przyjęcia umówionej wizyty członka zespołu wspierającego raz w tygodniu.
Decydowanie to prawo uczestników do samostanowienia, życia zgodnie z samodzielnie podjętymi decyzjami. Punktem wyjścia do realizacji tego prawa jest stworzenie bezpiecznej przestrzeni, w której człowiek wie i czuje, że może podejmować decyzje, wybierać co jest dla niego ważne oraz nad czym, w jaki sposób i w jakim tempie będzie pracować. Stworzenie takiej przestrzeni jest zadaniem zespołu wspierającego. Członkowie zespołu towarzyszą decydowaniu Uczestnika pomagając mu zrozumieć i nazwać skutki decyzji, omawiając alternatywne sposoby postępowania, świadcząc pomoc, na którą uczestnik się zdecyduje i pokazując inne formy pomocy dostępne w środowisku. Takie podejście w odniesieniu do przyjmowania substancji uzależniających bądź nieprzyjmowania leków nazwa się redukcją szkód.
Wyzwaniem dla członków zespołu wspierającego jest nienarzucanie Uczestnikowi decyzji wynikających z ich własnej wiedzy, pasji, wartości czy uprzedzeń, czyli niezajmowanie pozycji „wiedzącego lepiej” w tej relacji. Oznacza to rezygnację z postrzegania siebie jako lepiej wyedukowanego specjalisty i przyjęcia, że jesteśmy co najmniej równi w kompetencjach, a tylko Uczestnik jest ekspertem od tego co może zrobić w swoim życiu. Wymaga to ogromnej pokory ze strony specjalistów.
W realiach drabinkowego systemu pomocy wobec bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego oznacza to, że pomagający musi przyjąć do wiadomości, że mimo jego starań i poświęcenia metody pomagania, które ma do dyspozycji i stosuje zgodnie z wytycznymi mogą nie być dobre dla klienta i to nie dlatego, że klient jest winny, roszczeniowy i „wybrał bezdomność” tylko dlatego, że zdecydował inaczej mając do tego pełne prawo i kierując się analizą dostępnych mu możliwości.
W NM zdrowie jest definiowane zgodnie z definicją WHO i oznacza pełen dobrostan fizyczny, psychiczny, społeczny i duchowy. Zdrowienie to proces zmierzający do odzyskania pełni zdrowia i powrotu do życia społecznego, zawodowego, kulturalnego i duchowego. Jego istotą jest dążenie do celu i stopniowe zmiany w jakości życia. Osiągnięcie pełnej niezależności od wsparcia medycznego czy abstynencji od substancji to cele na horyzoncie – liczy się każdy krok wykonywany w ich stronę.
W zdrowieniu pomaga plan zdrowienia. Jego cele są ustalane przez uczestnika/czkę, ale uwzględniają propozycje wsparcia ze strony członków zespołu wspierającego. Zawierają opis mocnych stron uczestnika/czki, bariery dla osiągnięcia celów oraz opis działań uczestnika/czki i zespołu wspierającego na rzecz osiągnięcia celów. Stworzenie planu zdrowienia pozwala wyprzedzać kryzysy i im zapobiegać.
Zgodnie z istotą zdrowienia NM przekazuje jasny komunikat, że ludzie doświadczający bezdomności mają prawo do pełnego dobrostanu, nie tylko do udzielanego „z serca” charytatywnego posiłku czy odzieży oraz dostępu do publicznej łaźni i przyznanego zgodnie z uprawnieniami administracyjnymi miejsca w schronisku. Każda pomoc jest ważna, jednak gdy jest świadczona bez możliwości pracy nad sobą w mieszkaniach, ma charakter pomocy tradycyjnej, nie Najpierw Mieszkanie.
W NM wsparcie odpowiada na potrzeby Uczestnika i jest świadczone zgodnie z jego decyzjami. Uczestnik decyduje o kolejnych krokach w pomocy. To nie Uczestnik jest „dobierany” do kryteriów pomocy świadczonej w z góry określonej formie, tylko odwrotnie. Wszyscy pracownicy wspierający podzielają wartości humanistyczne i przekonanie, że każdy człowiek ma prawo do życia w mieszkaniu, samostanowienia, robienia błędów i uczenia się dzięki porażkom. Członkowie zespołu nic nie załatwiają za Uczestnika, są za to bezwarunkowo obecni przy jego staraniach.
Wspierają jego sprawczość i poczucie odpowiedzialności za siebie podczas codziennych wyzwań: w zakupach, opiece nad zwierzętami domowymi, zarządzaniu budżetem, pracy, nauce, życiu sąsiedzkim, w terapii i leczeniu. Jeśli trzeba, psychoterapeuta pomaga w sprzątaniu, a złota rączka słucha zwierzeń z ostatniego tygodnia. Zespół NM zawsze kieruje się podejściem „da się” bez względu na stopień skomplikowania problemów Uczestników. Jest gotowy do kontaktu telefonicznego 24/7.
Członkowie zespołu towarzyszą uczestnikowi nawet jeśli mimo zaangażowania do programu nie przeprowadzi się do mieszkania, opuści je lub będzie z niego eksmitowany z powodu złamania warunków najmu (niepłacenie czynszu, zakłócanie porządku społecznego, odmawianie wizyt zespołu wspierającego). Podmiotem programu nie jest człowiek w mieszkaniu, tylko człowiek.
Zaangażowanie się człowieka w pracę metodą NM oznacza przeprowadzkę: z namiotu w murowane ściany, do innej dzielnicy, od znajomych. W nowym środowisku łatwo poczuć się zagubionym i samotnym. Przeprowadzka może być trudnym doświadczeniem. Zespół wspierający pomaga odnaleźć się w nowej okolicy, nawiązać kontakty zgodne z zainteresowaniami, pasjami i potrzebami Uczestnika.
Podczas udziału w programie Uczestnicy NM żyją w społeczności. Dzięki mieszkaniu w rozproszonych lokalach wśród dobrze funkcjonujących sąsiadów uczą się sąsiedzkich zwyczajów poprzez obserwację przeradzającą się z czasem w uczestnictwo we wspólnocie. Zespół wspierający pomaga Uczestnikowi poznać mapę lokalnych instytucji pomocowych i uczy korzystania z ich wsparcia.
Zespół pomaga także lokalnej społeczności poznać i zrozumieć metodę NM, ideę równości społecznej, wartość włączenia społecznego oraz szkodliwość kłamliwych stereotypów. Nie wykorzystuje jednak do tego tożsamości ani sytuacji Uczestnika. Chroni jego prywatność. Zbudowanie w pełni włączającej wspólnoty wymaga długotrwałej pracy, jednak to trwałe relacje ze społecznością są kluczowe dla efektywności wsparcia po zakończeniu udziału Uczestnika w programie.
