„Najpierw mieszkanie to przede wszystkim pryncypium. To także model programu, idea i sposób myślenia”. Y-Saatio
Sformułowanie „Najpierw mieszkanie” akcentuje znaczenie udostępnienia lokalu jako warunku wstępnego do rozpoczęcia procesu zakończenia bezdomności. Jednak „Najpierw mieszkanie” to szersza filozofia, metoda pomagania, oparta o komplet wartości odnoszących się do godności ludzkiej we wszystkich jej wymiarach, nie tylko prawa do mieszkania. Wokół tych wartości budowane są zarówno całościowe systemy wsparcia na poziomie polityk krajowych jak i pojedyncze programy wspierające wybrane grupy osób. Eksperci i praktycy, którzy wdrożyli kanadyjski krajowy system NM pod nazwą „At home/Chez Soi” w ten sposób opisują trzy wymiary NM (Polvere at al, 2014).
NM jako filozofia to pięć wartości, które kształtują systemy i programy NM:
NM zyskuje wymiar systemowy, gdy polityka wobec zjawiska bezdomności obejmuje skoordynowane programy oparte na wartościach NM odpowiadające na gamę potrzeb ludzi w trudnej sytuacji mieszkaniowej i zazwyczaj stojącej za nią trudnej sytuacji zdrowotnej. Im bardziej złożona jest sytuacja człowieka, np. obejmuje długotrwałe przebywanie na ulicy oraz zaburzenia psychiczne, w tym zazwyczaj najbardziej widoczne uzależnienia, tym bardziej mieszkaniowy i specjalistyczny charakter ma proponowana pomoc. Zbiorowe noclegownie i schroniska istnieją jako formy szybkiej interwencji i są traktowane jako krótkoterminowe rozwiązanie problemu dosłownego braku dachu nad głową. Pobyt w nich służy dokonaniu diagnozy potrzeb pod kątem skierowania do programu mieszkaniowego rokującego największą skuteczność w trwałym rozwiązaniu. Czasem pomocą jest szybko przyznany zasiłek pieniężny na spłatę zadłużenia czynszowego, czasem opłacenie pobytu w hostelu pracowniczym, czasem mediacja rodzinna, innym razem skierowanie do wysokospecjalistycznego i intensywnego wsparcia udzielanego w programach NM. Sztandarowym przykładem kraju, w którym NM jest systemem jest Finlandia. W Helsinkach funkcjonuje jedno schronisko z 52 miejscami, a osoby doświadczające bezdomności mierzą się z nią przebywając w blisko czterech tysiącach (3742) wspieranych lokali rozproszonych w całym mieście lub „we wspólnych budynkach” i blisko 68 tysiącach lokali z niskim czynszem dla osób niezamożnych (Kaakinen, 2020).
NM jako program to specjalistyczny program wsparcia kierowany do konkretnej grupy osób znajdujących się w określonej sytuacji życiowej np. osób długotrwale bezdomnych z doświadczeniem kryzysu psychicznego. W ramach programów zapewniane jest wsparcie zespołu specjalistów oraz możliwość korzystania z mieszkań zgodnie z wartościami NM. Sztandarowym przykładem NM jako programu jest Program Pathways to Housing, czyli pierwszy program NM na świecie stworzony i prowadzony przez dr Sama Tsemberisa (2010).
Finlandia to kraj, w którym NM funkcjonuje we wszystkich trzech wymiarach. W rezultacie skala bezdomności tam nie rośnie, a bezdomność długotrwała została zlikwidowana prawie całkowicie (Y-Saatio, 2018). Według Fundacji Y-Saatio, architektki zmiany, posiadanie miejsca do mieszkania to podstawowe prawo człowieka. Zbiorowe schroniska są rozwiązaniem przejściowym stosowanym do czasu załatwienia formalności niezbędnych do przeniesienia się do samodzielnego lokalu zapewniającego prywatność, tytuł prawny, możliwość decydowania i sprawowania kontroli nad własnym życiem oraz dostęp do specjalistycznego wsparcia.
Kluczowe wartości „Najpierw mieszkanie” kształtują zarówno system jak i programy NM. W literaturze przedmiotu bywają one nazywane i porządkowane nieco inaczej. Autorzy fińskiej publikacji pt. „A Home of Your Own” (Y-Saatio, 2018) wymieniają cztery wartości: mieszkanie jako warunek niezależności życiowej, szacunek dla wolności wyboru, zdrowienie i podmiotowość mieszkańca oraz integracja we wspólnocie lokalnej i społeczeństwie. Z kolei eksperci, którzy opracowali europejski poradnik o „Najpierw mieszkanie” wymieniają ich aż osiem (FEANTSA, 2016) zaznaczając, iż takie ujęcie wynika z doświadczeń z wdrażania programów europejskich do 2016 r.
Na stronie organizacji Pathways to Housing First założonej przez twórcę NM dr Sama Tsemberisa wymienionych jest pięć wartości: prawo do mieszkania, decydowanie, zdrowienie, wspieranie i społeczność (dostęp styczeń 2020). Jest to najbardziej uniwersalne ujęcie wartości NM kluczowe dla popularyzacji „Najpierw mieszkanie” w krajach takich jak Polska, gdzie konkretne rozwiązania instytucjonalne muszą być adaptowane do możliwości lokalnego kontekstu. Takie ujęcie wartości odnosi się do procesu budowania wspierającej relacji między uczestnikiem programu a pracownikiem wspierającym i społeczeństwem, a w ich treści zawierają się wszystkie ważne dla NM zasady.
Mieszkanie
Możliwość pobytu w mieszkaniu dla człowieka przenoszącego się tam prosto “z ulicy” jest warunkiem koniecznym, bazą, punktem czerpania energii do trudnej pracy nad problemami życiowymi. Od uczestników NM przed przeniesieniem się do lokalu nie wymaga się tzw. „gotowości mieszkaniowej”, czyli okresu abstynencji, poddania się leczeniu zdrowia psychicznego, posiadania pracy, ustabilizowania kontaktów z rodziną czy uregulowania sytuacji urzędowej. Warunkiem trwałości pracy w tych obszarach jest pobyt w mieszkaniu i samodzielne decydowanie o jej podjęciu.
Mieszkanie jest narzędziem, a nie celem lub nagrodą. Mieszkanie to niezależny lokal z czystym wnętrzem i podstawowym wyposażeniem niezbędnym do samodzielnego życia: miejscem do aktywności dziennej, odpoczynku i snu, miejscem do przygotowywania posiłków i miejscem umożliwiającym zadbanie o higienę osobistą. W zależności od kraju i panujących w nim standardów mieszkaniowych lokale wykorzystywane w programach NM różnią się wielkością np. w Finlandii przeciętny lokal ma od 20 do 36 m2 i składa się z sypialni oraz pokoju kuchenno-dziennego i łazienki, z kolei w USA lokale bywają znacznie większe i składają się z kuchni, pokoju dziennego oraz sypialni.
W programach NM Pathways to Housing mieszkania są rozproszone w środowisku lokalnym, poza “gettami” socjalnymi i bogatymi osiedlami, najlepiej w warunkach tzw. miksu społecznego. W tym samym budynku może być nie więcej niż kilka lokali NM. Jeśli lokale NM znajdują się we wspólnym budynku – tak jak w programach fińskich – lokatorzy nadal mają zagwarantowaną prywatność, samostanowienie i tytuł prawny niezależny od instytucji świadczącej wsparcie.
W umowach najmu, niezależnie od tego czy uczestnik podpisuje je sam, czy z instytucją pośredniczącą, czy lokal jest zlokalizowany w mieście (rozproszony) czy w budynku, w którym są wyłącznie lokale NM, znajdują się wyłącznie warunki lokatorskie czyli zobowiązanie do regulowania czynszu w określonej wysokości i do przestrzegania zasad porządku społecznego. Jedyny specyficzny warunek nie dotyczący zwykłych najemców to zobowiązanie do przyjęcia umówionej wizyty członka zespołu wspierającego raz w tygodniu.
Decydowanie
Decydowanie to prawo uczestników do samostanowienia, życia zgodnie z samodzielnie podjętymi decyzjami. Punktem wyjścia do realizacji tego prawa jest stworzenie bezpiecznej przestrzeni, w której człowiek wie i czuje, że może podejmować decyzje, wybierać co jest dla niego ważne oraz nad czym, w jaki sposób i w jakim tempie będzie pracować. Stworzenie takiej przestrzeni jest zadaniem członków zespołu wspierającego.
Członkowie zespołu towarzyszą decydowaniu uczestnika pomagając mu zrozumieć i nazwać skutki decyzji, omawiając alternatywne sposoby postępowania, świadcząc pomoc, na którą uczestnik się zdecyduje i pokazując inne formy pomocy dostępne w środowisku. Decydowanie uczestnika jest ważne także w obszarze leczenia uzależnień od substancji. Zgodnie z nurtem redukcji szkód zespół wspiera uczestnika w jego w działaniach zmierzających do redukowania negatywnych zdrowotnych, społecznych i ekonomicznych skutków stosowania substancji zmieniających świadomość.
Wyzwaniem dla członków zespołu wspierającego jest nienarzucanie uczestnikowi decyzji wynikających z ich własnej wiedzy, pasji, wartości czy uprzedzeń, czyli niezajmowanie pozycji „wiedzącego lepiej” w tej relacji. Oznacza to rezygnację z postrzegania siebie jako lepiej wyedukowanego specjalisty i przyjęcia, że jesteśmy co najmniej równi w kompetencjach, a tylko uczestnik jest ekspertem od tego, co może zrobić w swoim życiu. Wymaga to pokory ze strony specjalistów. W realiach drabinkowego systemu wsparcia wobec bezdomności oznacza to, że pomagający czasem musi przyjąć do wiadomości, że mimo jego starań i poświęcenia metody pomagania, które ma do dyspozycji i stosuje zgodnie z wytycznymi mogą nie być dobre dla klienta. I to nie dlatego, że klient jest winny, roszczeniowy i „wybrał bezdomność” tylko dlatego, że zdecydował inaczej mając do tego pełne prawo i kierując się rozeznaniem dostępnych możliwości.
Zdrowienie
W NM zdrowie jest definiowane zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia i oznacza pełen dobrostan fizyczny, psychiczny, społeczny i duchowy. Zdrowienie to proces zmierzający do uzyskania pełni zdrowia i uczestnictwa w życiu społecznym, zawodowym, kulturalnym i duchowym. Jego istotą jest dążenie do celu i stopniowe zmiany w jakości życia. Osiągnięcie pełnej niezależności od wsparcia medycznego czy abstynencji od substancji to cele na horyzoncie – liczy się każdy krok wykonywany w ich stronę.
W zdrowieniu pomaga plan zdrowienia. Jego cele są ustalane przez uczestnika, choć uwzględniają propozycje członków zespołu wspierającego. Zawierają opis mocnych stron uczestnika, bariery dla osiągnięcia celów oraz opis działań uczestnika i zespołu wspierającego na rzecz ich osiągnięcia. Plan zdrowienia pozwala wyprzedzać kryzysy i im zapobiegać.
Zgodnie z istotą zdrowienia, idea NM zawiera jasny komunikat, że ludzie doświadczający bezdomności mają prawo do pełnego dobrostanu, nie tylko do udzielanego „z serca” charytatywnego posiłku czy odzieży oraz dostępu do publicznej łaźni i przyznanego zgodnie z uprawnieniami administracyjnymi miejsca w schronisku. Każda pomoc jest ważna, jednak gdy jest świadczona bez możliwości pracy nad sobą w bezpiecznym mieszkaniu, ma charakter pomocy tradycyjnej, rozwiązującej jedynie doraźne problemy.
Wspieranie
W NM wsparcie odpowiada na potrzeby uczestnika i jest świadczone zgodnie z jego decyzjami. Uczestnik decyduje o kolejnych krokach w pomocy. To nie uczestnik jest „dobierany” do kryteriów pomocy świadczonej w z góry określonej formie tylko odwrotnie. Wszyscy pracownicy wspierający podzielają wartości humanistyczne i przekonanie, że każdy człowiek ma prawo do życia w mieszkaniu, samostanowienia, popełniania błędów i uczenia się dzięki porażkom.
Członkowie zespołu nic nie załatwiają za uczestnika, są za to bezwarunkowo obecni przy jego staraniach. Wspierają jego sprawczość i poczucie odpowiedzialności za siebie podczas codziennych wyzwań: w zakupach, zarządzaniu budżetem, pracy, nauce, opiece nad zwierzętami domowymi, życiu sąsiedzkim, terapii i leczeniu. Jeśli trzeba, psychoterapeuta pomaga w sprzątaniu, a złota rączka słucha zwierzeń z ostatniego tygodnia. Zespół NM kieruje się podejściem „da się” nie zrażając się stopniem skomplikowania problemów uczestników. Jest gotowy do kontaktu telefonicznego 24/7.
Członkowie zespołu towarzyszą uczestnikowi jeśli mimo zaangażowania do programu nie przeprowadzi się do mieszkania, opuści je lub będzie z niego eksmitowany z powodu złamania warunków najmu (niepłacenie czynszu, zakłócanie porządku społecznego, odmawianie wizyt zespołu wspierającego). Podmiotem programu nie jest człowiek w mieszkaniu, tylko człowiek.
Społeczność
Zaangażowanie się człowieka w pracę metodą NM oznacza przeprowadzkę z namiotu w murowane ściany, do innej dzielnicy, od znajomych a w nowym środowisku łatwo poczuć się zagubionym i samotnym. Przeprowadzka może być trudnym doświadczeniem. Zespół wspierający pomaga odnaleźć się w nowej okolicy, nawiązać kontakty zgodne z zainteresowaniami, pasjami i potrzebami uczestnika.
Uczestnicy NM żyją w społeczności i dzięki mieszkaniu w rozproszonych lokalach wśród dobrze funkcjonujących sąsiadów uczą się sąsiedzkich zwyczajów poprzez obserwację przeradzającą się z czasem w pełne uczestnictwo we wspólnocie. Zespół wspierający pomaga uczestnikom poznać lokalne instytucje pomocowe i uczy korzystania z ich wsparcia.
Zespół pomaga lokalnej społeczności poznać i zrozumieć NM, ideę równości i włączenia społecznego oraz uświadomić szkodliwość kłamliwych stereotypów. Nie wykorzystuje jednak do tego tożsamości indywidualnych uczestników chroniąc ich prywatność. Zbudowanie w pełni włączającej wspólnoty wymaga długotrwałej pracy, jednak to trwałe relacje ze społecznością są kluczowe dla efektywności NM po zakończeniu udziału uczestnika w programie.
W obliczu upowszechniania się na całym świecie programów mieszkaniowych pod szyldem „Najpierw mieszkanie” pojawiła się potrzeba zadbania o ich spójność z pierwotnym programem. Nowe programy odbiegały bowiem od oryginalnego pomysłu np. rekrutowano klientów „rokujących” i najbardziej „zasługujących” na taką „luksusową pomoc” bez poważnych wyzwań zdrowotnych, kwaterowano po kilka osób w jednym mieszkaniu, czy wreszcie narzucano kontrakty z zapisami wykraczającymi poza reguły stricte lokatorskie np. zakaz spożywania alkoholu, niezapowiedziane kontrole pracowników wspierających, itd.
Więcej o ocenie wierności - rekomendacje międzynarodowe
Aby zapobiegać dewaluacji marki NM i strzec niespotykanej w innych programach skuteczności w trwałym kończeniu bezdomności chronicznej, stworzono „Skalę wierności NM”. Jest to kwestionariusz służący do ewaluacji zgodności realizowanego programu z programem pierwotnym za jaki uznano program Pathways to Housing First. Kwestionariusz został zwalidowany w rygorystycznych badaniach porównawczych efektywności różnych programów mieszkaniowych dla osób z doświadczeniem bezdomności (Gilmer et al., 2013). Zastosowano go m.in. w badaniu dziesięciu programów NM w Europie, Kanadzie i USA, którego wyniki opublikowano w specjalnym numerze European Journal of Homelessness poświęconym wierności NM (EJH vol12/3, 2019).
Kwestionariusz obejmuje pięć obszarów wierności NM w wymiarze programu:
Dyskusja o potrzebie wierności oraz stosowaniu kwestionariuszy oceny w Polsce znajduje się m.in. w artykule pt. „Najpierw mieszkanie” w Polsce: na pierwszym miejscu człowiek, na drugim wierność programowi” (Wygnańska, 2020). Im wyższa wierność, tym większe prawdopodobieństwo, że uczestnicy badanego programu będą mogli osiągnąć takie same rezultaty jak uczestnicy pierwotnych programów NM.
„Moja sytuacja mieszkaniowa była jak jazda kolejką górską. Za każdym razem gdy spotykałem kobietę opuszczałem swoje mieszkanie i przeprowadzałem się do niej. Gdy się rozstawaliśmy to ja musiałem się wyprowadzać. Mieszkałem w parkach, toaletach publicznych, na klatkach schodowych i altankach śmietnikowych. Czasami mieszkałem w samochodzie.” Mężczyzna, 44 lata, uczestnik programu NM w Finlandii
Według twórcy i praktyka metody „Najpierw mieszkanie” psychologa klinicznego i terapeuty Sama Tsemberisa, program NM jest adresowany do osób dorosłych z zaburzeniami psychicznymi, doświadczających chronicznej bezdomności według definicji stosowanej w USA, czyli trwającej ponad rok lub posiadających cztery epizody bezdomności w ciągu trzech lat. Według Tsemberisa z bezdomnością chroniczną skorelowanych jest wiele stanów klinicznych, nie tylko zaburzenia psychiczne i uzależnienia, ale m.in. ostre i przewlekłe problemy zdrowotne takie jak cukrzyca, nadciśnienie, zapalenie wątroby typu C, HIV, otyłość, choroby jamy ustnej, uzależnienie od nikotyny, niedożywienie, grzybica stóp i paznokci, niedoleczone złamania, choroby serca, płuc, nerek, wątroby i innych organów (Tsemberis, 2010).
W Finlandii za adresatów programów realizowanych według wartości NM uznaje się wszystkie osoby doświadczające bezdomności, czyli nieposiadające własnego lub wynajmowanego mieszkania. Sytuacje mieszkaniowe tych osób mogą się bardzo różnić, w najgorszym wypadku jest to mieszkanie „na ulicy”, na klatkach schodowych i miejscach niemieszkalnych, ale także pomieszkiwanie kątem u znajomych lub dalszej rodziny, mieszkanie w instytucjach dla osób bezdomnych i innych instytucjach oraz przebywanie w instytucji penitencjarnej ze zbliżającym się terminem jej opuszczenia (Y-Saatio, 2018).Bardziej szczegółowo definicje uczestników programów „Najpierw mieszkanie” opisano w opracowaniu pt. „Potencjalni uczestnicy programów „Najpierw mieszkanie” w Warszawie. Diagnoza wstępna” (FNMP, 2020).
W społecznościach, w których wartości NM są wdrożone na poziomie systemu, proces kierowania do programów NM jest skoordynowany z procesem kierowania do pomocy z tytułu bezdomności i trudnej sytuacji mieszkaniowej. Na przykład waszyngtoński program „Najpierw mieszkanie” Pathways to Housing jest włączony do lokalnego systemu zwanego Continuum of Care jako jedna z usług docelowego mieszkalnictwa wspieranego. Continuum of Care to program rządu federalnego USA adresowany do społeczności lokalnych, którego celem jest zakończenie bezdomności, zapewnienie finansowania dla działań lokalnych interesariuszy (organizacji pozarządowych, samorządowych i innych), wspieranie dostępu osób z doświadczeniem bezdomności do usług ogólnego dostępu oraz wspieranie ich sprawczości . Każde Continuum musi zapewniać pełną gamę usług dla osób w kryzysie bezdomności m.in. programy zapobiegania bezdomności, zakwaterowanie kryzysowe (noclegownie i schroniska), programy szybkiego przekwaterowania (ang. rapid rehousing), mieszkania przejściowe oraz docelowe mieszkalnia wspierane. Musi także wypracować przejrzysty system kierowania do właściwego programu wsparcia oraz prowadzić monitoring skali i charakteru bezdomności według określonej metodologii.
W waszyngtońskim Continuum of Care każda osoba starająca się o wsparcie z tytułu bezdomności wypełnia z pomocą pracownika wspierającego formularz, w którym opisuje swoją sytuację życiową odpowiadając na około 50 pytań. Na podstawie odpowiedzi ustala się najbardziej adekwatny do jej sytuacji rodzaj wsparcia oraz kolejność jego uzyskania. Zasady ustalania kolejności kierowania do programów NM są następujące:
W społecznościach, w których NM jest wdrażane jako pojedynczy program adresowany do znacznie mniejszego grona osób niż pełna grupa potencjalnych uczestników, konieczne jest dokonanie trudnego wyboru. Można to zrobić uznaniowo lub też w oparciu o ustalone kryteria pozwalające wyłonić szczególną grupę, której będzie można zaproponować możliwość udziału.
„Relacja nawiązana podczas angażowania staje się podstawą negocjowania wszystkich dóbr i usług oferowanych w ramach programu.” (Tsemberis, 2010)
Akceptacja potrzeby mieszkania jako priorytetowej potrzeby klienta – jest to istotą filozofii NM – każdy człowiek ma prawo do mieszkania, ludzie doświadczający bezdomności również. Elastyczność w planowaniu pomocy pozwalająca na pracę w rytmie priorytetów klienta. Jeśli w danym momencie priorytetem jest inna potrzeba niż pobyt w mieszkaniu, powinna zostać zaspokojona w pierwszej kolejności.Usuwanie wszelkich możliwych barier tak, żeby klient mógł uświadomić sobie prawdziwy cel np. odstąpienie od wymagania podjęcia leczenia psychiatrycznego czy abstynencji może być konieczne do uświadomienia potrzeby pobytu w bezpiecznym, stabilnym mieszkaniu.
Przyjęcie przez zespół NM odpowiedzialności za to, co się dzieje po pierwszym kontakcie, poprzez upewnienie się, że wszyscy klienci uzyskują taką pomoc, jakiej poszukują, w kolejności, na której im zależy.Angażowanie potencjalnego uczestnika do udziału w programie NM to zdaniem twórców programu jedna z najistotniejszych faz. Moment, w którym pracownicy zespołu wspierającego po raz pierwszy podejmują kontakt z potencjalnym uczestnikiem buduje jego wyobrażenie o programie. Wykazując się umiejętnością słuchania z szacunkiem i współczuciem tworzą warunki, w których potencjalny uczestnik ma szansę zrozumieć, czego może się spodziewać po udziale w prowadzonym przez nich programie i podjąć świadomą decyzję o uczestnictwie (Tsemberis, 2010).
Zdarza się, że uczestnicy programów NM długo zastanawiają się zanim podejmą decyzję o zaangażowaniu, nawet mając już zapewnioną możliwość przeniesienia się do samodzielnego lokalu (Tsemberis, 2010). Nie zawsze, a na pewno nie od razu, samodzielny lokal jawi się jako zmiana na lepsze. Często przeprowadzka budzi ogromny lęk przed nowym miejscem, odpowiedzialnością i oczekiwaniami. Z kolei osoby angażujące się do udziału w programie tylko po to, aby „dostać mieszkanie” traktują instrumentalnie pracę nad wyzwaniami zdrowotnymi, które leżą u podstaw ich bezdomności i narażają się w ten sposób na porażkę w utrzymaniu mieszkania na dłuższą metę.
Decyzja o zaangażowaniu dotyczy zatem nie tyle przeniesienia się ze schroniska czy „z ulicy” do mieszkania, ile podjęcia wyzwania pracy nad swoim dobrostanem z wykorzystaniem obecności pracowników zespołu wspierającego. Zaufanie do zespołu wspierającego, jego bezwarunkowego towarzyszenia oraz realnej pomocy w codziennych sprawach, nie tylko związanych z brakiem godnego miejsca do życia, pozwala podjąć wyzwanie trudnej pracy, która z czasem może zaowocować trafnym nazwaniem i w efekcie zlikwidowaniem barier stojących na przeszkodzie trwałego zakończenia kryzysu bezdomności.
Według praktyków programów NM Pathways to Housing warunkiem udanego zaangażowania jest „radyklana akceptacja perspektywy klienta” (Tsemberis, 2010):
W NM podstawą uczestnictwa jest zatem świadoma decyzja Uczestnika, a nie zewnętrzna rekrutacja. To nie pracownicy programu wybierają uczestników odhaczając spełnianie przez nich ustalonych kryteriów, uzyskując deklaracje przestrzegania regulaminów i zobowiązania do wskazanych działań np. podjęcia różnego rodzaju terapii. To uczestnik wybiera udział w programie, a nie odwrotnie.
W „Najpierw mieszkanie” wsparcie trwa tak długo, jak długo uczestnicy sygnalizują taką potrzebę. W programie NM deklaracja wsparcia ze strony zespołu jest bezwarunkowa i obejmuje wszechstronną pomoc na zasadach akceptowanych przez uczestnika. Uczestnicy mogą w każdej chwili decydować o zakresie, modyfikacjach i odmowie korzystania z proponowanej pomocy – poza cotygodniowym spotkaniem z członkiem zespołu wspierającego, stanowiącym warunek uczestnictwa w programie. Interpretowanie odmowy skorzystania z jakiegoś rodzaju pomocy np. przyjmowania przepisanych leków, chodzenia do lekarza, spotykania się z wyznaczonym pracownikiem wspierającym czy zachowania abstynencji jako „chęci” zakończenia udziału jest błędem.
Świadczenie wsparcia nie jest ograniczone do okresu przebywania uczestników w lokalach NM. Złamanie warunków pobytu w lokalu np. uporczywe zakłócanie porządku społecznego i łamanie zasad współżycia społecznego, skutkuje koniecznością opuszczenia lokalu, ale nie oznacza zakończenia udziału. Wsparcie zespołu jest kontynuowane, a uczestnik ma zawsze możliwość powrotu do mieszkania, choć niekoniecznie tego samego.
Jedynym obowiązkiem uczestnika, z którego niewywiązywanie się może skutkować zakończeniem udziału, jest udział w spotkaniach ze specjalistami NM w rytmie określonym w programie, zazwyczaj raz w tygodniu.
Tylko rezygnacja uczestnika z tak świadczonej pomocy jest świadomą rezygnacją z udziału. Zgodnie z wartością decydowania, decyzja ta podejmowana jest przez uczestnika. Podmiotem w programach NM jest człowiek bez względu na to, czy przebywa w mieszkaniu i czy przestrzega regulaminu. Zadaniem zespołu jest poprowadzenie procesu wsparcia, tak aby zaangażować osoby znajdujące się w skrajnie trudnej sytuacji życiowej i podtrzymać ich decyzję o udziale przez tyle czasu ile potrzebują, żeby skorzystać z szansy.
„Jednym z kluczy do sukcesu jest zatrudnienie i wyszkolenie pracowników, którym bliskie są wartości humanitaryzmu i sprawiedliwości społecznej, na których oparty jest program NMP.” Tsemberis 2010
Indywidulany plan działania
W programach NM zespoły wspierające pomagają uczestnikom stworzyć ich indywidualne plany działania. Mają one pomóc w osiąganiu celów uczestników oraz wyprzedzać i zapobiegać kryzysom. Indywidualny plan nie jest kontraktem, w którym opisano jakie działania musi podjąć osoba, aby uzyskać określoną pomoc. Plany są zwięzłe i mogą dynamicznie się zmieniać zgodnie z tym jakie cele stawia sobie w danej chwili uczestnik.
Indywidualny plan działania zawiera:
Zgodnie z filozofią NM cele ustalane są przez uczestnika, a nie narzucone w programie i jedynie akceptowane bądź nie przez uczestnika. Wiele osób podczas długotrwałego doświadczania bezdomności siłą rzeczy koncentruje się na celach krótkoterminowych: gdzie dziś zjem, umyję się i bezpiecznie prześpię, podczas gdy dla trwałego zakończenia bezdomności i pełnego dobrostanu istotne jest myślenie o tym, co może się dziać w przyszłości np. podczas kolejnej zimy na ulicy, na którą może już zabraknąć sił, podczas choroby gdy zbieranie surowców wtórnych nie będzie możliwe. Świadomość dłuższej perspektywy, czego warunkiem jest poczucie bezpieczeństwa zapewniane w programie, pozwala przekierować uwagę uczestników na pracę, którą warto podjąć aby zabezpieczać własne potrzeby nie tylko tu i teraz, ale także w przyszłości. Zmiana samodzielnie przyjmowanych celów z krótko na długoterminowe jest świadectwem efektywności procesu trwałego kończenia bezdomności podczas udziału w programie.
Poznawszy cele obrane przez uczestnika, zespół wspierający przedstawia mu w formie propozycji możliwe działania np. pożądane ze względu na diagnozę kliniczną i jego funkcjonowanie. Uczestnik może z tej propozycji skorzystać lub nie i w każdej chwili decydować o zakresie, modyfikacjach i odmowie korzystania z poszczególnych form wsparcia, poza niepodlegającym dyskusji spotkaniem z członkiem zespołu wspierającego raz w tygodniu. Plany działania są regularnie omawiane z uczestnikami, ponieważ zazwyczaj dynamicznie się zmieniają, zwłaszcza w pierwszym okresie uczestnictwa. Plany są także omawiane przez zespół wspierający podczas spotkań zespołu, tak aby stopień realizacji każdego planu został kompleksowo przenalizowany co najmniej raz na dwa miesiące.
Y-Saatio wypracowało kilka elektronicznych narzędzi służących zapisywaniu planu działania oraz bieżących modyfikacji w programach wielospecjalistycznego wsparcia świadczonego ludziom mieszkającym w mieszkaniach rozproszonych. Jednym z nich jest plik w arkuszu kalkulacyjnym, w którym uczestnicy i specjaliści wspólnie zapisują cele w różnych obszarach, mocne strony, bariery i planowane działania. Narzędzie automatycznie generuje plan przekazywany uczestnikowi i plan porządkujący pracę zespołu.
Uzupełnieniem planów działania bywają indywidualne plan zdrowienia. Tsemberis (2010) poleca nawet rozważenie włączenia do zespołu wspierającego specjalisty ds. zdrowienia. Podczas tworzenia takiego planu specjalista pomaga uczestnikowi zrozumieć co konkretnie oznacza dla niego dobrostan i zdrowienie oraz jakie zachowania stoją na drodze do osiągnięcia pełnego dobrostanu.
Umowa uczestnictwa i pobytu w mieszkaniu
Umowa uczestnictwa to odrębny dokument od indywidualnego planu działania. Właściwie jedynym twardym warunkiem tej umowy jest utrzymywanie kontaktu z pracownikami programu. Uczestnicy są zobowiązani do minimum jednego spotkania w tygodniu. Spotkania z uczestnikami przebywającymi w lokalach NM odbywają się w umówionym terminie, nie mają charakteru niespodziewanego „nalotu” o dowolnej porze dnia i nocy. Spotkania z osobami, które przebywają poza lokalami odbywają się na analogicznych zasadach w miejscu ustalonym z uczestnikiem. Członkowie zespołu wspierającego muszą być gotowi i dostępni do spotkań bez względu na postępy uczestników w terapii.
W umowie nie mogą się znajdować warunki związane z postępami w leczeniu, poprawą sytuacji zawodowej, dochodowej, zdrowotnej czy też oceną współpracy z pracownikami wspierającymi. Według skali wierności NM, do warunków których w umowach nie może być, należą:
Jednak w NM pobyt w mieszkaniu nie jest pozbawiony zasad, wręcz przeciwnie, są cztery twarde warunki:
Umowa uczestnictwa jest niezależna od umowy dotyczącej pobytu w mieszkaniu programowym. Umowa pobytu w mieszkaniu, oprócz tego, że nie może zawierać warunków opisanych wyżej, nie może też zwierać zobowiązania do przestrzegania regulaminu programu obejmującego zasady inne niż standardowe warunki najmu. Nie może zatem zawierać nakazu powrotu do lokalu przed określoną godziną wieczorem i nieopuszczania go do określonej godziny rano, liczby nocy spędzonych w lokalu, oddania dodatkowych kluczy pracownikowi monitorującemu, itd.
Przestrzeganie czterech kardynalnych warunków pobytu w mieszkaniu NM jest asertywnie monitorowane przez zespół wspierający. Ich złamanie powoduje usunięcie uczestnika z mieszkania. Uczestnik, który musiał opuścić lokal zawsze powinien mieć możliwość powrotu, choć niekoniecznie do tego samego lokalu. Z doświadczeń programów NM wynika, że około 70% uczestników łamie warunki podczas pobytu w pierwszym mieszkaniu i musi je opuścić (Pleace, 2016).
W tradycji Pathways to Housing First w programach NM funkcjonują dwa podstawowe rodzaje zespołów wspierających. Zasady funkcjonowania obu zespołów zostały szerzej opisane w poradniku o NM (Tsemberis, 2010). Są to:
Oba zespoły kierują się wartościami NM, co na poziomie organizacji pracy zespołów oznacza: pracę metodą środowiskową, ciągłość pomocy oraz wielodyscyplinarne wsparcie. Zespoły różnią się intensywnością potrzeb w zakresie wsparcia jaką mają odbiorcy ich pomocy, uczestnicy programów NM oraz sposobem zapewnienia poziomu wsparcia adekwatnego do ich potrzeb.
Tabela 1. Zespoły wspierające NM – części wspólne i różnice
Cechy wspólne: metoda środowiskowa, ciągłość pomocy, wielodyscyplinarność
Metoda środowiskowa oznacza udzielanie wsparcia w miejscu przebywania osoby, czyli w jej naturalnym środowisku. Specjalista przychodzący do osoby ma większe szanse na poznanie jej realnych wyzwań, niż podczas wizyty w gabinecie, punkcie wydawania posiłku czy pobytu w instytucji. Na początku uczestnictwa w programie NM, miejscem wsparcia może być ulica, ławka w parku lub pustostan, z czasem będzie to lokal NM, ale także szpital lub więzienie, do którego może trafić uczestnik podczas udziału w programie.
Ważnym aspektem podejścia środowiskowego jest współpraca z lokalnymi instytucjami wspierającymi. Zespół wspierający NM musi być w stanie zapewnić pełne wsparcie specjalistyczne potrzebne uczestnikom (wielodyscyplinarność), ale nie może ich uzależniać od siebie. Jeśli poza programem, w ramach usług ogólnych, dostępne są usługi ważne dla uczestników to warto do nich kierować np. z asystą członka zespołu. Będzie to ważne dla funkcjonowania uczestników po zakończeniu udziału w programie.
Ciągłość pomocy oznacza, że od chwili zaangażowania się przez osobę do udziału w programie NM do zakończenia udziału towarzyszą jej ci sami pracownicy wspierający, których obecność nie jest wycofywana jeśli np. uczestnik przenosi się z ulicy do lokalu NM lub opuszcza lokal NM z powodu złamania umowy najmu. Ci sami pracownicy przeprowadzają rozmowy w środowisku miejsc niemieszkalnych i placówek dla osób w kryzysie bezdomności, towarzyszą podczas przeprowadzki do mieszkania, kontynuują leczenie i wsparcie w lokalu oraz innych miejscach, do których uczestnik może trafić np. w szpitalu.
W pewnym stopniu rola pracowników wspierających w programach NM jest spójna z definicją pracy metodą ”outreach” zastosowaną w polskim podręczniku streetworkera bezdomności z 2012 r. (Dębski, Michalska, 2012). Inaczej jednak niż w przywołanym podręczniku towarzyszenie pracowników nie zależy od miejsca przebywania uczestników – pracownik nie zmienia się po przeniesieniu się osoby z miejsca niemieszkalnego do placówki. Specjaliści NM są zatem trochę streetworkerami, indywidualnymi asystentami, managerami najmu (Głusińka, Tulipan, 2019) oraz terapeutami środowiskowymi , jednak poprzez budowanie trwałej relacji niezależnej od miejsca pobytu wypracowują nowe podejście.
Uczestnicy mają wpływ na to, z którymi pracownikami pracują więcej, mniej lub wcale. Angażując się do programu zaakceptowali zasadę spotkania z jakimś członkiem zespołu wspierającego minimum raz w tygodniu, co ogranicza możliwość nie wybrania żadnej osoby. Pewnym ograniczeniem dla wyboru pracownika jest też konieczność sensownego podziału pracy w zespole stanowiąca naturalną barierę dla sytuacji, w której np. większość uczestników chciałaby pracować z tym samym pracownikiem. Prawdopodobieństwo takiej sytuacji jest jednak minimalizowane poprzez odpowiednią rekrutację członków zespołu.
Zachowanie ciągłości jest szczególnie ważne w pracy z osobami z doświadczeniem długotrwałej bezdomności, ponieważ prawdopodobnie w swoim życiu wielokrotnie korzystały one z pomocy różnych instytucji spotykając w nich za każdym razem innych pracowników, których pomoc kończyła się wraz z opuszczeniem przez osobę ich rejonu czy rezygnacją z pomocy. Żyjąc na ulicy spotykali streetworkerów, w jadłodajni zaangażowaną wolontariuszkę i zakonnika, w schronisku pracowników socjalnych i kierownika, w ośrodku pomocy społecznej innego pracownika socjalnego, w mieszkaniu treningowym opiekuna mieszkania, a w lokalu socjalnym zapewne zostali sami, jako osoby już nie bezdomne. W ich życiu pojawiło się wiele osób i prawdopodobnie każda obiecywała jakąś pomoc.
W programach NM wsparcie jest świadczone przez około dwa lata – taki okres okazuje się wystarczający dla większości uczestników do osiągnięcia poziomu funkcjonowania w mieszkaniu, który nie powoduje powrotu na ulicę.
Wielodyscyplinarność oznacza możliwość zapewnienia uczestnikowi wszelkiego wsparcia potrzebnego do leczenia i rozwiązania jego problemów zdrowotnych i życiowych. Specjaliści, których wsparcie okazało się potrzebne uczestnikom programów NM na świecie to: psychiatrzy, interniści, pielęgniarze (również psychiatryczni), terapeuci m.in. rodzinni, uzależnień, zajęciowi, zdrowienia, ds. zatrudnienia), eksperci przez doświadczenie (osoby, które kiedyś lub wciąż doświadczają bezdomności i kryzysu psychicznego – niekoniecznie uczestnicy programów NM), pracownicy socjalni, indywidualni asystenci oraz pracownicy ds. mieszkaniowych. Ze względu na fakt, iż wiele osób z doświadczeniem chronicznej bezdomności posiada podwójną diagnozę (choroba psychiczna i uzależnienie od substancji) w zespołach zatrudnia się także specjalistów podwójnej diagnozy (ang. integrated dual diagnosis specialists). W terapii podwójnej diagnozy poleca się redukcję szkód, wywiad motywacyjny oraz podejście behawioralno-poznawcze (CBT).
Różnice między AWŚ i IZP
Intensywność potrzeb wymagających wsparcia u uczestników. Zespoły AWŚ prowadzone są w programach NM, w których uczestnikami są osoby o potrzebach wymagających intensywnego wsparcia (Tsemberis, 2010). Są to osoby z poważnymi chorobami i zaburzeniami psychicznymi m.in. schizofrenią i innymi zaburzeniami psychotycznymi, głęboką depresją, którym towarzyszy uzależnienie od substancji o wysokim lub niższym natężeniu oraz długo nie leczone choroby przewlekłe będące konsekwencją długotrwałej bezdomności. Zespoły IZP są prowadzone na rzecz uczestników, którzy raczej nie mają zaburzeń psychicznych takich jak zaburzenia osobowości, zespół stresu pourazowego czy zaburzenia zachowania (DSM V, Oś I). Ich poziom uzależnienia może być wysoki lub niski, nie stanowi jednak zagrożenia dla życia.
Zapewnienie adekwatności wsparcia do potrzeb. Na adekwatność wsparcia do potrzeb uczestników składają się zespołowa lub indywidualna organizacja pracy zespołu z uczestnikami, częstotliwość spotkań zespołu wspierającego, system gromadzenia informacji oraz skład i kwalifikacje kadry.
Tabela 2. Cechy zespołów AWŚ i IZP
NM to program, w którego centrum zawsze jest uczestnik, zatem sposób organizacji zespołu jest wtórny wobec potrzeb uczestników. W dużych programach NM mogą działać oba rodzaje zespołów (np. Pathways to Housing w Waszyngtonie), zespoły AWŚ w praktyce czasem pracują w trybie IZP np. w chwili remisji czy utrzymującej się poprawy stanu zdrowia uczestników. W literaturze przedmiotu wyróżnia się jeszcze inne modele pracy zespołów wspierających w programach mieszkaniowych m.in. zespół interwencji w kryzysie (ang. critical time intervention) rozwijany w szczególności w Danii lub tzw. „lekkie wsparcie” (ang. low intensity suport) świadczone np. w Finlandii w ramach systemu pomocy społecznej (Pleace et al., 2015).
W Finlandii, osoby o wysokich potrzebach wsparcia uczestniczące w programach NM korzystają z programów realizowanych we wspólnych budynkach (Pleace, 2012). Uzyskują one wsparcie zgodne z filozofią NM świadczone przez zespoły zorganizowane jak AWŚ, ale posiadające siedzibę i pracujące w tymże budynku (Pleace et al., 2015). Z mieszkań rozproszonych korzystają osoby wymagające mniej intensywnego wsparcia, które są wspierane według zasad IZP. Ponieważ model pracy metodą indywidualnego przypadku jest stosowany przez instytucje wspierające głównego nurtu, a sieć usług socjalnych jest dobrze rozwinięta, zdarza się, że powołanie specjalistycznego zespołu NM nie jest potrzebne. W europejskim poradniku dotyczącym programów NM (Pleace et al., 2016) podkreśla się, że w krajach o słabo rozwiniętym lub mniej dostępnym systemie usług socjalnych i zdrowotnych, takim jak kraje Europy Centralnej, zasadne jest prowadzenie programów NM z zespołami AWŚ.
W Helsinkach działa mobilny zespół kierujący swoją ofertę do osób z doświadczeniem bezdomności o wysokich potrzebach wsparcia nie mieszkających we wspólnym budynku. Zespół ten jest zorganizowany jak AWŚ, ale jest afiliowany przy szpitalu psychiatrycznym jako jeden z siedmiu zespołów mobilnych wspierających ludzi bez doświadczenia długotrwałej bezdomności. Zespół ten nie posiada możliwości zapewnienia mieszkań pacjentom inaczej niż współpracując z zewnętrznymi programami zapewniającymi mieszkania (FNMP, 2020).
W literaturze dotyczącej NM w Polsce pojawiła się propozycja zespołu hybrydowego jako pracującego w programie NM realizowanym w oparciu o dostępne w Polsce rozwiązania instytucjonalne, w szczególności zespoły leczenia środowiskowego oraz specjalistyczne usługi opiekuńcze (Lech, 2016). Zespół hybrydowy ma łączyć w sobie wybrane cechy organizacji pracy zespołów AWŚ i IZP. Propozycja nie zawiera analizy sytuacji uczestników pod kątem intensywności potrzebnego wsparcia.
Wybór rodzaju zespołu zależy w pierwszym rzędzie od intensywności potrzeb potencjalnych uczestników. Im wyższe potrzeby, tym bardziej powinien to być zespół AWŚ. Drugim kryterium jest dostępność specjalistycznych usług w środowisku, np. do terapii uzależnień metodą redukcji szkód, psychiatrii środowiskowej oraz mieszkań ze wsparciem. Wybór organizacji zespołu zależy także od możliwości i priorytetów instytucji prowadzących lub chcących prowadzić Programy NM. Decyzja o rodzaju zespołu powinna być przedmiotem refleksji, planowania i pomysłów interesariuszy lokalnych zainteresowanych zapewnieniem osobom w kryzysie bezdomności możliwości trwałego rozwiązania ich problemów w duchu wartości NM.
„W „Najpierw mieszkanie” posiadanie miejsca do życia jest prawem człowieka” Y-Saatio
W programach NM dostępność mieszkania jest zasadą kardynalną. Możliwość pobytu w lokalu jest traktowana tak samo jak dostęp do wsparcia psychiatry czy terapeuty. Uznaje się, że jest to warunek wstępny do uzyskania przez osobę będącą w długotrwałym kryzysie bezdomności poczucia bezpieczeństwa niezbędnego do podjęcia pracy nad problemami zdrowia psychicznego i fizycznego.
Lokale własnościowe i wynajmowane
Y-Saatio to Fundacja, która dysponuje w sumie 11 tys. lokali w kraju. Jest właścicielem większości z nich, pewną część wynajmuje od prywatnych właścicieli. W oryginalnym programie NM (USA) lokale są pozyskiwane z rynku prywatnego a uczestnicy mają możliwość wybrania lokalu z puli dostępnych. Mogą być one dostępne na nieograniczony czas – wszystko zależy od umowy i przebiegu współpracy z wynajmującym właścicielem. Mieszkania bywają wyszukiwane przez organizację prowadzącą program lub za pośrednictwem agencji. Są wynajmowane na zasadach rynkowych, ale po przystępnych cenach. Właścicielom gwarantuje się płatność czynszu w imieniu klienta w oparciu o jego zasiłki.
W programach NM realizowanych w krajach posiadających zasób lokali miejskich udostępnianych osobom spełniającym kryteria niskiego dochodu i trudności w pozyskaniu mieszkania na własność podejmowano próby wykorzystania tego zasobu (m.in. w Lisbonie, Brukseli). Jest to korzystne ze względu na koszty najmu, niekorzystne z powodu wydłużonego okresu oczekiwania na lokal i potrzeby negocjacji z samorządami lokalnymi oraz często spotykanej koncentracji w jednym budynku czy okolicy lokali zasiedlonych przez osoby posiadające wiele wyzwań w życiu.
Trwałość pobytu
W filozofii NM zakłada się że mieszkanie jest prawem co oznacza, że jest dostępne zawsze, również po zakończeniu udziału Uczestnika w programie, jeśli osiągnie on sukces w rozwiązywaniu swoich problemów. Uczestnicy mogą przedłużyć umowę na lokal, w którym mieszkają podczas programu negocjując z właścicielem, lub przenieść się do innego udostępnionego na zasadach ogólnych. W Y-Saatio mogą ubiegać się o inne lokale z puli Fundacji lub aplikować o lokale miejskie. Z kolei, jeśli ich stan zdrowia wymaga więcej wsparcia, mogą uzyskać miejsce w specjalistycznej placówce.
Umowa najmu
W programach NM prawo do lokalu materializuje się poprzez określony kształt umowy gwarantującej uczestnikom pobyt w lokalu NM zgodnie z zasadami NM. W Finlandii kształt umowy najmu lokalu jest określony w prawodawstwie krajowym określającym na jakich warunkach można rozwiązać umowę z najemcą. Warunki te są stricte lokalowe: brak płatności oraz zakłócanie porządku społecznego poza lokalem. Jeżeli wynajmującym jest organizacja pozarządowa prowadząca program „Najpierw mieszkanie” lub inny program o charakterze mieszkaniowym, nie może narzucać najemcom dodatkowych warunków rozwiązania umowy np. na przykład z powodu braku współpracy z pracownikiem socjalnym, przyjmowania substancji, braku realizacji „kontraktu socjalnego”, itd. Jeśli organizacja dodaje takie warunki np. w postaci regulaminu placówki/programu, najemca może dochodzić swoich praw w sądzie. W programach Pathways to Housing First w USA, gdzie lokale są pozyskiwane od prywatnych właścicieli, obowiązują standardowe umowy najmu. Naturalnie nie ma w nich zapisów dotyczących przyjmowania substancji, konieczności opuszczenia czy powrotu do lokalu o określonej godzinie ani żadnych innych wymogów związanych z przebiegiem procesu terapeutycznego.
Oddzielenie lokalu od wsparcia
Zgodnie z filozofią NM wsparcie w programie zaczyna się w chwili zaangażowania się uczestnika i kończy w chwili, w której podejmie on świadomą decyzję, że już nie jest mu ono potrzebne, ponieważ osiągnął swoje cele (patrz: kończenie uczestnictwa). Udzielanie wsparcia przez zespół wspierający nie jest zależne od pobytu uczestnika w mieszkaniu: jeśli złamie warunki najmu, wsparcie jest świadczone dalej mimo nieprzebywania osoby w lokalu. Jeśli jednak ponownie wyrazi gotowość podjęcia próby pracy nad swoją sytuacją w lokalu NM, powinien uzyskać taką możliwość w programie, choć wybór lokalu może być znacznie ograniczony.
Opłaty za mieszkanie
Według skali wierności NM (Gilmer et al., 2013) opłaty oczekiwane od uczestników z tytułu najmu lokalu nie mogą przekraczać 30% ich dochodów, u co najmniej 85% uczestników programu. W Finlandii i USA opłaty są w istotnej części pokrywane w ramach systemu wsparcia społecznego: dodatków mieszkaniowych, zasiłków z tytułu bezrobocia, niepełnosprawności, a w USA również z dodatków i zasiłków dla weteranów. Zazwyczaj osoby latami mieszkające na ulicy posiadają jakieś własne dochody, choć nie są one udokumentowane umową, ponieważ pochodzą z pracy nieformalnej np. zbierania surowców do recyklingu, na złom, itd.
Wielkość i wyposażenie
W programach NM w Finlandii przeciętne lokale, w których mieszka jedna osoba mają wielkość od 20 do 36 m2. W USA lokale są obiektywnie większe i zazwyczaj składają się z kuchni, pokoju dziennego, sypialni oraz łazienki, wciąż jednak są to najmniejsze mieszkania według lokalnych standardów. Typowe umeblowanie jest zapewniane wraz z lokalem i obejmuje: łóżko, biurko lub kredens, kanapę, stolik, telewizor, stół kuchenny, krzesła do kuchni, garnki, naczynia i inne przedmioty kuchenne. W dniu przeprowadzki pracownicy udają się z klientem na zakupy po potrzebne artykuły gospodarstwa domowego i rzeczy osobiste, takie jak pościel, koce, poduszki, ręczniki, zasłona prysznicowa, środki do czyszczenia i prania (Tsemberis 2010). W belgijskim programie NM uczestnicy przed wprowadzeniem się do mieszkania otrzymują od prowadzących listę zadań do wykonania wraz z listą wyposażenia do kupienia, którą z założenia mają realizować wspólnie. Założenie okazało się nadmierne, ponieważ wiele osób było w stanie zgromadzić elementy wyposażenia samodzielnie nie chodząc do sklepu. Uczestnicy nie zdawali sobie sprawy z posiadania takiej zdolności, ponieważ nigdy wcześniej nie musieli tego robić – nie mieszkali samodzielnie (Buxant et al., 2016). Walcząc o przetrwanie na ulicy zdobyli „kapitał społeczny” czyli sieć kontaktów, w ramach których uzyskiwali potrzebne wsparcie. W programach Pathways to Housing przyjmuje się zasadę, że mieszkania muszą być wyposażone w telefony lub klienci powinni je mieć zapewnione w inny sposób.
Rozproszone i „we wspólnym budynku”
W programach „Najpierw mieszkanie” na świecie wykorzystywane są dwa rodzaje lokali: rozproszone czyli zlokalizowane w różnych budynkach, pod różnymi adresami oraz we wspólnym budynku czyli zlokalizowane w jednym bloku, w którym wszystkie lub większość lokali jest zasiedlonych przez osoby uzyskujące wsparcie. W programach oryginalnych (Tsemberis, 2010) pozyskuje się mieszkania prywatne, zlokalizowane w przyzwoitych, ale nie najdroższych dzielnicach, z dostępem do komunikacji miejskiej i przyjaznej, włączającej społeczności. Zakłada się, że w jednym bloku/kamienicy na potrzeby programu nie powinno być pozyskanych więcej niż 20% lokali.
Programy „Najpierw Mieszkanie we wspólnym budynku” to forma NM wypracowana w Finlandii. Lokale NM w budynku spełniają standardy fizyczne, bezpieczeństwa najmu (umowa najmu), prywatności takie same jak lokale rozproszone, ale znajdują się w jednym bloku mieszkalnym, w którym dodatkowo swoją siedzibę ma zespół wspierający. Przykładem takiego budynku jest Vainola (Y-Foundation, 2018; FNMP, 2020).
